Hans Bernd Gisevius (14 juli 1904 – 23 februari 1974) was een Duitse diplomaat en inlichtingenofficier tijdens de Tweede Wereldoorlog, bekend om zijn betrokkenheid bij het Duitse verzet tegen Adolf Hitler. Als geheim tegenstander van het naziregime vervulde hij een cruciale rol als verbindingsofficier in Zürich tussen de Amerikaanse geheime dienst (OSS) en de Duitse verzetsbeweging.
Inhouds opgave
Vroege leven en carrière in de Gestapo
Hans Bernd Gisevius werd geboren op 14 juli 1904 in Arnsberg, in de Pruisische provincie Westfalen. Na zijn studie rechten sloot hij zich in 1933 aan bij het Pruisische ministerie van Binnenlandse Zaken en werd hij toegewezen aan de pas opgerichte Geheime Staatspolizei (Gestapo). Vanaf het begin had hij echter conflicten met zijn meerdere, Rudolf Diels, en werd hij al snel ontslagen uit de Gestapo.
Ondanks deze ontslag hield Gisevius aan zijn functie binnen het ministerie van Binnenlandse Zaken. In 1936, toen Heinrich Himmler de controle over alle politieactiviteiten in het Derde Rijk overnam, werd Gisevius definitief uit zijn functie gezet.
Werken onder het naziregime
Tijdens zijn korte periode bij de Gestapo leefde Gisevius in voortdurende angst. Hij sprak later over deze periode als “wonen in een hol van moordenaars”, waarbij hij constant zijn veiligheid moest bewaken. Na zijn ontslag werkte hij zonder formele macht in het ministerie van Binnenlandse Zaken, maar behield waardevolle connecties, waaronder een nauwe band met Arthur Nebe, die hem toegang gaf tot gevoelige politieke informatie. In deze periode werd Gisevius betrokken bij het verzet tegen Hitler, waarbij hij bewijsmateriaal verzamelde voor toekomstige vervolgingen en trachtte de toenemende macht van Himmler en de SS tegen te gaan. Hij onderhield hierbij contacten met verzetsleiders zoals Hans Oster en Hjalmar Schacht.
Tweede Wereldoorlog: spionage en verzetsactiviteiten
Samenwerking met de Abwehr
Met het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog sloot Gisevius zich aan bij de Abwehr, de Duitse militaire inlichtingendienst onder leiding van admiraal Wilhelm Canaris, een tegenstander van Hitler. In de Abwehr vond Gisevius een netwerk van hoge officieren binnen de Wehrmacht die zich eveneens tegen het naziregime keerden. Hij werd benoemd tot viceconsul in Zürich, waar hij contact legde met de Amerikaanse inlichtingendienst (OSS) via stationchef Allen Dulles.
In 1943 werd Gisevius de belangrijkste contactpersoon tussen de OSS en het Duitse verzet, dat onder meer bestond uit prominente figuren zoals generaal Ludwig Beck, admiraal Canaris en burgemeester Carl Goerdeler van Leipzig. Samen vormden zij een netwerk dat gericht was op het omverwerpen van Hitler en het beëindigen van de oorlog.
De aanslag van 20 juli en het noodlot van het verzet
In zijn samenwerking met de Amerikaanse OSS was Gisevius kritisch op de internationale politiek, waarbij hij beweerde dat de toegeeflijkheid van de Britse premier Neville Chamberlain tijdens de Sudetencrisis in 1938 Hitler juist versterkte. Na de mislukte aanslag op Hitler op 20 juli 1944, geleid door Claus von Stauffenberg, werd Gisevius gezocht door de Gestapo. Hij vond aanvankelijk onderdak bij zijn verloofde, de Zwitserse Gerda Woog, maar slaagde erin naar Zwitserland te vluchten, waar hij contact opnam met de Zwitserse autoriteiten.
Vlucht naar Zwitserland en de hulp van Allen Dulles
In januari 1945, na maanden ondergedoken te hebben geleefd, vluchtte Gisevius met hulp van de OSS en de Duitse Legatie in Bern naar Zwitserland. Hiervoor gebruikte hij een paspoort op naam van Carl Deichmann, een familielid van Helmuth James von Moltke, een Duitse verzetsstrijder die werkte in de juridische afdeling van het OKW (Oberkommando der Wehrmacht). Dankzij deze vervalste documenten en een visum kon Gisevius uiteindelijk via Zwitserland naar Spanje vluchten.
Na de oorlog: getuige in de Neurenberg-processen
Na de oorlog speelde Hans Bernd Gisevius een prominente rol als getuige bij de Neurenberg-processen. Hij werd opgeroepen door de verdediging van Hjalmar Schacht en Wilhelm Frick, beiden aangeklaagd wegens hun betrokkenheid bij het Derde Rijk. Zijn getuigenis leidde tot de vrijspraak van Schacht, maar Frick werd veroordeeld en geëxecuteerd.
Gisevius’ getuigenis was vooral schadelijk voor andere nazi-kopstukken zoals Hermann Göring, Wilhelm Keitel en Ernst Kaltenbrunner, die allemaal werden veroordeeld en ter dood werden gebracht. Zijn betrokkenheid bij de processen droeg bij aan de gerechtelijke afhandeling van de misdaden van het naziregime.
Het boek “Bis zum bitteren Ende” en kritiek op de Duitse samenleving
In 1948 publiceerde Gisevius zijn autobiografie Bis zum bitteren Ende (“Tot het bittere einde”), waarin hij het naziregime en de Duitse bevolking scherp bekritiseerde. Hij stelde dat het Duitse volk zich bewust afzijdig hield van de kennis over de gruwelijkheden die in hun naam werden gepleegd. Het boek biedt een insiderperspectief op het Duitse verzet en beschrijft de morele dilemma’s en gevaren van het leven binnen de Nazi-hiërarchie.
Ondanks zijn rol als verzetsstrijder ontving Gisevius later kritiek op zijn negatieve weergave van andere verzetsleden, waaronder Claus von Stauffenberg. Hij uitte ook controversiële meningen over Heinrich Himmler, die hij beschreef als een huichelaar, en Reinhard Heydrich, die volgens hem juist de nazi-idealen belichaamde.
Acquisitie door Zwitserse autoriteiten en leven na de oorlog
In 1946 werd Gisevius aangeklaagd voor spionage door de Zwitserse autoriteiten, maar uiteindelijk vrijgesproken. In de jaren vijftig emigreerde hij naar de Verenigde Staten, waar hij een tijdlang in Dallas, Texas woonde, voordat hij terugkeerde naar Europa en zich in Zwitserland vestigde.
Gisevius bleef tot zijn dood op 23 februari 1974 in Baden-Württemberg, Duitsland, een controversiële figuur. Zijn geschriften en getuigenissen gaven hem een bijzondere plaats in de geschiedenis, vooral door zijn unieke perspectief op het verzet tegen Hitler en zijn medewerking aan de OSS tijdens de oorlog.
Conclusie
Hans Bernd Gisevius speelde een belangrijke rol in de Duitse verzetsbeweging tegen Adolf Hitler en het naziregime. Als verbindingsman tussen het Duitse verzet en de Amerikaanse inlichtingendienst OSS riskeerde hij zijn leven voor het omverwerpen van het naziregime. Zijn betrokkenheid bij de Neurenberg-processen en zijn autobiografie dragen bij aan het historisch begrip van de complexe dynamiek binnen het Derde Rijk en de morele strijd van de verzetsstrijders. Gisevius blijft een controversiële, maar belangrijke figuur in de geschiedenis van het Duitse verzet, wiens leven en werk cruciale inzichten verschaffen in de moeilijke omstandigheden waarin het Duitse verzet opereerde.
Bronnen
- Afbeelding:US Army Signal Corps, Public domain, via Wikimedia Commons
- Reitlinger, G. (1989). The SS: Alibi of a Nation, 1922–1945. New York: Da Capo Press.
- Blandford, E.L. (2001). SS Intelligence: The Nazi Secret Service. Edison, NJ: Castle.
- Conot, R.E. (1993). Justice at Nuremberg. New York: Carroll & Graf Publishers Inc.
- Gisevius, H.B. (1948). Bis zum bitteren Ende. London: Jonathan Cape Publishing.
- Kitchen, M. (1994). Nazi Germany at War. London & New York: Routledge.
- Knopp, G. (2005). Hitler’s Warriors – Episode 6: Canaris – The Master Spy (documentaire, ZDF/History Channel).
- Wildt, M. (2003). Generation des Unbedingten: Das Führungskorps des Reichssicherheitshauptamtes. Hamburg: Hamburger Edition.
- Bronnen Mei1940
