Wilhelm Franz Canaris (1 januari 1887 – 9 april 1945) was een Duitse admiraal en hoofd van de Abwehr, de militaire inlichtingendienst van nazi-Duitsland. Canaris, die aanvankelijk sympathiseerde met Adolf Hitler en de nazi-partij, keerde zich tijdens de Tweede Wereldoorlog tegen Hitler en verrichtte zowel passieve als actieve verzetsdaden tegen het naziregime. Zijn complexe rol binnen het Duitse verzet leidde uiteindelijk tot zijn arrestatie en executie.
Inhouds opgave
Vroege leven en carrière in de Duitse marine
Familieachtergrond en opleiding
Wilhelm Canaris werd geboren op 1 januari 1887 in Aplerbeck (nu onderdeel van Dortmund), als zoon van industrieel Carl Canaris en Auguste Popp. Hij geloofde dat hij familie was van de Griekse admiraal Konstantinos Kanaris, wat mogelijk zijn keuze voor een maritieme loopbaan beïnvloedde. Na zijn afstuderen in 1905 aan de marine-academie in Kiel, begon hij zijn militaire carrière aan boord van de SMS Stein, waar hij als adelborst werd opgeleid in de zeevaart.
Eerste Wereldoorlog
Bij het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog diende Canaris op de lichte kruiser SMS Dresden. Deze kruiser wist de Britse vloot gedurende lange tijd te ontwijken, maar werd in 1915 uiteindelijk tot zinken gebracht door de bemanning om gevangenneming te voorkomen. Canaris, die vloeiend Spaans sprak, ontsnapte uit een Chileens interneringskamp en keerde via een ingewikkelde route door Zuid-Amerika terug naar Duitsland. Na deze gewaagde ontsnapping kreeg hij een positie bij de Duitse marine-inlichtingendienst en werd hij uiteindelijk ingezet in Spanje om de geallieerde scheepsbewegingen te observeren en Duitse onderzeeërs te bevoorraden.
Tussen de oorlogen: van maritieme missie tot nationalistische sympathieën
Inzet in Japan en de Spaanse connecties
In de jaren twintig werd Canaris naar Japan gestuurd voor een geheime Duitse onderzeeërbouwmissie, die in strijd was met het Verdrag van Versailles. Deze missie werd echter geannuleerd. Daarna werkte hij in Spanje, waar hij met steun van Duitse industriëlen en Spaanse investeerders geheime maritieme activiteiten ontwikkelde, hoewel deze uiteindelijk mislukten.
Opkomst van het nationaalsocialisme
Met de opkomst van Hitler was Canaris aanvankelijk enthousiast over het nationaalsocialisme vanwege de nadruk op militaire macht en een staat-gecentreerd regime. Hij bewonderde Hitlers inzet voor een herstel van Duitsland als wereldmacht en nam de nazi-ideologie aanvankelijk over. In 1935 werd Canaris benoemd tot hoofd van de Abwehr.
Hoofd van de Abwehr: conflicten en samenwerking
Spanningen met de SS en Reinhard Heydrich
Hoewel Canaris zich aanvankelijk leek te conformeren aan het nazibeleid, raakte hij al snel in conflict met de Sicherheitsdienst (SD), de inlichtingendienst van de SS onder leiding van Reinhard Heydrich. Canaris en Heydrich sloten een ongemakkelijk pact om hun werkgebieden af te bakenen, maar er ontstond wederzijds wantrouwen. Heydrich zag Canaris als een bedreiging en hield de Abwehr nauwlettend in de gaten.
Inlichtingenmissies en de Spaanse Burgeroorlog
Tijdens de Spaanse Burgeroorlog ondersteunde Canaris generaal Francisco Franco heimelijk, ondanks een officieel non-interventiebeleid van Duitsland. Hij gebruikte zijn connecties om de Nationalistische troepen van wapens te voorzien. Canaris zag Spanje ook als strategisch belangrijk voor Duitsland in het geval van een conflict met de geallieerden.
Verzet tegen het naziregime en sabotage
Verzet binnen de Abwehr en plannen tegen Hitler
Met de aanloop naar de Tweede Wereldoorlog begon Canaris toenemende twijfels te ontwikkelen over Hitlers beleid. In 1938 sloot hij zich aan bij een groep hoge militairen en ambtenaren die zich zorgen maakten over een mogelijke oorlog in Europa. Deze groep, waaronder Hans Oster en Ludwig Beck, probeerde een staatsgreep te plannen om een oorlog met Tsjecho-Slowakije te voorkomen.
De ondertekening van het Verdrag van München in 1938 bracht Hitlers plannen tijdelijk tot stilstand, en Canaris hervatte zijn positie binnen het regime. Echter, achter de schermen zette hij zijn clandestiene activiteiten voort en werkte hij samen met het Duitse verzet.
De “Holland-Alarm” en samenwerking met MI6
In 1939 veroorzaakte Canaris de zogenaamde “Holland-Alarm” door geruchten te verspreiden over een op handen zijnde Duitse invasie van Nederland. Dit was bedoeld om de Britse regering te dwingen zich aan te sluiten bij een Europese defensie tegen Duitsland. Deze misleiding werkte en bracht de Britse premier Neville Chamberlain ertoe om steun te beloven aan Frankrijk in het geval van oorlog.
Tweede Wereldoorlog en de toenemende verzetsactiviteiten
Poolse campagne en groeiende afkeer van de oorlogsmisdaden
Na de invasie van Polen in 1939 was Canaris getuige van de gruweldaden die de Duitse troepen en SS-eenheden daar begingen. Hij uitte zijn afkeer aan Wilhelm Keitel, het hoofd van het Oberkommando der Wehrmacht (OKW), maar zijn protesten werden genegeerd. Deze gebeurtenissen versterkten zijn vastberadenheid om in het geheim tegen het regime te werken.
Contacten met de geallieerden en sabotageoperaties
Canaris onderhield ook contacten met geallieerde inlichtingendiensten, waaronder MI6 en de Poolse regering in ballingschap. Hij gebruikte een Poolse spion in Zwitserland om gevoelige informatie aan de Britten door te geven, zoals de plannen voor de Duitse invasie van de Sovjet-Unie (Operatie Barbarossa). Verder trachtte hij op subtiele wijze de Duitse sabotage-inspanningen in het buitenland te ondermijnen.
Neergang en arrestatie
Onthulling van de Abwehr en executie van het verzet
Naarmate de oorlog vorderde, groeide het wantrouwen van de SS en Himmler jegens Canaris. In 1944 werd de Abwehr opgeheven en overgenomen door de SS, wat het begin markeerde van Canaris’ ondergang. Hij werd gearresteerd na de mislukte aanslag op Hitler op 20 juli 1944, hoewel hij persoonlijk niet betrokken was bij de bomaanslag. Zijn nauwe banden met de samenzweerders werden echter zijn ondergang.
Proces en executie in Flossenbürg
In april 1945, vlak voor het einde van de oorlog, werden Canaris en zijn medestanders, waaronder Hans Oster en Dietrich Bonhoeffer, ter dood veroordeeld en op 9 april opgehangen in het concentratiekamp Flossenbürg. Volgens getuigen hield Canaris vol dat hij had gehandeld uit plichtsbesef voor zijn land.
Conclusie: Canaris’ nalatenschap en controverse
Wilhelm Canaris blijft een controversieel figuur in de Duitse geschiedenis. Aan de ene kant was hij een loyale militair die aanvankelijk het naziregime steunde, maar aan de andere kant was hij een belangrijk lid van het Duitse verzet. Zijn acties binnen de Abwehr zijn van grote historische waarde, omdat ze de complexiteit van het verzet tegen het nazi-regime belichten. De aantekeningen in zijn dagboek en de getuigenissen van overlevenden, zoals Erwin von Lahousen, wijzen op zijn morele dilemma’s en zijn inspanningen om Hitler te weerstaan.
Canaris’ executie wordt nog steeds herdacht als een voorbeeld van de hoge prijs die sommigen betaalden voor hun verzet tegen de dictatuur. Zijn rol als dubbelagent en verzetsleider maakt hem tot een fascinerende en tragische figuur in de geschiedenis van de Tweede Wereldoorlog.
Bronnen en meer informatie
- Afbeelding: Bundesarchiv, Bild 146-1979-013-43 / CC-BY-SA 3.0, CC BY-SA 3.0 DE, via Wikimedia Commons
- Bassett, Richard. Hitler’s Spy Chief: The Wilhelm Canaris Mystery. London: Weidenfeld & Nicolson, 2005.
- Höhne, Heinz. Canaris: Hitler’s Master Spy. Garden City: Doubleday, 1979.
- “Wilhelm Canaris.” Encyclopaedia Britannica, 2023.
- Klemperer, Klemens von. German Resistance Against Hitler: The Search for Allies Abroad 1938–1945. Oxford: Oxford University Press, 1994.
- Bronnen Mei1940
