Helmuth James Graf von Moltke (11 maart 1907 – 23 januari 1945) was een Duitse jurist en een sleutelfiguur in het verzet tegen het naziregime. Tijdens de Tweede Wereldoorlog werkte hij bij de Duitse Abwehr, waar hij probeerde de mensenrechtenschendingen door nazi-Duitsland in bezette gebieden tegen te gaan. Als medeoprichter van de verzetsgroep de Kreisauer Kreis pleitte hij voor een vreedzame, democratische toekomst voor Duitsland na Hitler. Zijn verzet leidde echter tot zijn executie wegens hoogverraad.
Inhouds opgave
Vroege leven en familieachtergrond
Helmuth James von Moltke werd geboren op het familielandgoed Kreisau in de provincie Silezië (nu Krzyżowa, Polen). Hij stamde uit een familie met een rijke militaire geschiedenis. Zijn oudoom, Helmuth von Moltke de Oudere, was een succesvolle generaal in de Oostenrijks-Pruisische en Frans-Pruisische oorlogen, terwijl zijn grootoom Helmuth von Moltke de Jongere diende tijdens de Eerste Wereldoorlog. Von Moltke erfde uiteindelijk het landgoed Kreisau, dat later de basis werd voor verzetsactiviteiten.
Zijn moeder, Dorothy Rose Innes, was Zuid-Afrikaans van Britse afkomst en dochter van Sir James Rose Innes, een vooraanstaande rechter in Zuid-Afrika. Zijn ouders waren christelijke wetenschappers, maar von Moltke liet zich, volgens familietraditie, bevestigen in de Evangelische Kerk op 14-jarige leeftijd. Deze sterke religieuze en morele achtergrond beïnvloedde later zijn verzetsactiviteiten.
Onderwijs en vroege carrière
Von Moltke studeerde tussen 1927 en 1929 rechten en politieke wetenschappen in steden als Breslau, Wenen, Heidelberg en Berlijn. Hij was betrokken bij de oprichting van de Löwenberger Arbeitsgemeinschaften, waarin werkloze jongeren en studenten samenkwamen om te discussiëren over burgerschap en rechten. Zijn progressieve ideeën leidden tot kritiek van omringende landeigenaren toen hij op zijn landgoed ruimte bood voor landbouwinitiatieven van jongeren.
In 1931 trouwde hij met Freya Deichmann, en in 1935 opende hij een eigen advocatenpraktijk in Berlijn nadat hij weigerde een rechterspositie te aanvaarden vanwege het verplichte lidmaatschap van de NSDAP. Hij hielp slachtoffers van het naziregime met emigreren en hield contact met internationale connecties in Groot-Brittannië, waar hij juridische cursussen volgde.
Werk voor de Abwehr en juridisch verzet
Bij het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog in 1939 werd von Moltke gedwongen dienst te nemen en werkte hij bij de Abwehr, de inlichtingendienst van de Wehrmacht, onder leiding van admiraal Wilhelm Canaris. Hij fungeerde als juridisch adviseur voor oorlogsrecht en internationale betrekkingen. Tijdens zijn reizen door bezet Europa zag von Moltke met eigen ogen ernstige mensenrechtenschendingen en deed hij pogingen deze tegen te gaan door te verwijzen naar het oorlogsrecht.
Von Moltke pleitte onder meer voor de humane behandeling van Sovjet krijgsgevangenen volgens de Geneefse Conventie, die Duitsland had ondertekend. In 1941 schreef hij in een brief dat hij zich verantwoordelijk voelde voor de misdaden die plaatsvonden, een bewijs van zijn diepgewortelde morele overtuigingen. Zijn adviezen over het naleven van internationale wetten werden echter genegeerd door hoge nazi-officieren, waaronder veldmaarschalk Wilhelm Keitel.
Von Moltke speelde ook een rol in het waarschuwen van de Deense verzetsbeweging voor de geplande deportatie van Joden, waardoor velen naar Zweden konden ontsnappen. Zijn juridische kennis en contacten binnen de Abwehr waren essentiële hulpmiddelen in zijn strijd tegen de onmenselijke maatregelen van de nazi’s.
De Kreisauer Kreis: vreedzaam verzet en toekomstvisie
De Kreisauer Kreis, de verzetsgroep waarvan von Moltke een van de oprichters was, bestond uit intellectuelen en politieke dissidenten die zich tegen het naziregime keerden. Hoewel de groep slechts enkele keren op het landgoed Kreisau bijeenkwam, was de kring invloedrijk en formuleerde plannen voor een democratisch naoorlogs Duitsland. Hun vergaderingen richtten zich op onderwerpen als onderwijshervorming, economische wederopbouw en de noodzaak van een verenigd Europa.
Von Moltke verzette zich tegen de gewelddadige omverwerping van Hitler. Hij vreesde dat een moord op Hitler hem tot martelaar zou maken en geloofde dat een vreedzame overgang naar democratie mogelijk was. In juli 1944 mislukte echter een aanslag op Hitler, waarna de nazi’s een klopjacht begonnen op vermeende opposanten. Veel leden van de Kreisauer Kreis werden gearresteerd, onder wie von Moltke.
Arrestatie, proces en executie
In januari 1944 werd von Moltke gearresteerd door de Gestapo, deels vanwege zijn verzet tegen de Nazi-ideologie en zijn afwijzing van onmenselijke bevelen. Een jaar later werd hij berecht door het Volksgerichtshof, geleid door rechter Roland Freisler. Aangezien er geen bewijs was van een directe rol in een staatsgreep, bedacht Freisler een aanklacht: von Moltke’s gesprekken over een toekomstige, democratische orde in Duitsland werden bestempeld als verraad.
Tijdens het proces hield von Moltke een moedig pleidooi waarin hij zijn overtuigingen herbevestigde. In brieven aan zijn vrouw Freya schreef hij met trots dat hij ter dood veroordeeld werd voor zijn ideeën, niet voor zijn daden. Op 11 januari 1945 werd von Moltke ter dood veroordeeld en twaalf dagen later opgehangen in de Plötzensee-gevangenis in Berlijn.
Erfenis en betekenis
Na de oorlog werd von Moltke een symbool van moreel verzet tegen de nazi’s. In 1989 ontving hij postuum de Geschwister-Scholl-Preis voor zijn brieven aan zijn vrouw, geschreven tussen 1939 en 1945. Zijn moed en idealen worden geëerd met de naar hem vernoemde Helmuth-James-von-Moltke-Preis voor uitmuntende juridische werken op het gebied van veiligheid en oorlogsrecht.
Von Moltke’s leven was het onderwerp van de Oscar-genomineerde documentaire The Restless Conscience en zijn brieven en dagboeken zijn gepubliceerd, waarmee zijn gedachten en overtuigingen bewaard blijven. Zijn visie op een verenigd en vredig Europa wordt vaak beschouwd als een vroege inspiratiebron voor de Europese integratie na de oorlog.
Conclusie
Helmuth James von Moltke blijft een van de meest inspirerende figuren van het Duitse verzet tegen het naziregime. Zijn sterke morele kompas, intellectuele moed en zijn vastberadenheid om een betere toekomst voor Duitsland en Europa te waarborgen, maken hem tot een blijvend symbool van hoop en humaniteit. Zijn werk in de Kreisauer Kreis en zijn ultieme offer herinneren ons aan de kracht van vreedzaam verzet en de noodzaak van een diepgewortelde ethische overtuiging om het kwaad te weerstaan.
Bronnen
- Afbeelding: HopsonRoad at English Wikipedia, CC BY-SA 3.0, via Wikimedia Commons
- Von Moltke, Helmuth James. Briefe an Freya: 1939–1945. München: C.H. Beck, 1991.
- Brakelmann, Günter. Helmuth James von Moltke: Ein christlicher Widerstandskämpfer im 20. Jahrhundert. Stuttgart: W. Kohlhammer, 2007.
- Lilje, Hanns. Denkwürdige Tage: Erinnerungen und Erfahrungen eines Christen. Göttingen: Vandenhoeck & Ruprecht, 1967.
- Bronnen Mei1940
