De Kreisauer Kreis was een Duitse verzetsgroep tegen het naziregime, actief tussen 1940 en 1944. Deze groep, die bestond uit ongeveer 25 intellectuelen en sociale hervormers, werd geleid door Helmuth James von Moltke en Peter Yorck von Wartenburg. Ondanks hun verschillende achtergronden deelden zij een visie op een nieuwe, moreel verantwoorde samenleving na het einde van het Derde Rijk.
Inhouds opgave
Achtergrond van de Kreisauer Kreis
De Kreisauer Kreis werd gevormd rond een diverse groep intellectuelen, waaronder adel, religieuze leiders, socialisten, conservatieven en militaire officieren. Deze leden kwamen samen op het landgoed van Von Moltke in Kreisau, in Silezië, om een visie voor een post-nationaalsocialistisch Duitsland te ontwikkelen. De groep geloofde dat Duitsland zou moeten worden gereorganiseerd op basis van democratische waarden en rechtvaardigheid.
Invloed van de Duitse jeugdbeweging
Een van de belangrijkste invloeden op de Kreisauer Kreis was de Duitse jeugdbeweging. Deze beweging, die vanaf het einde van de 19e eeuw ontstond, legde de nadruk op een terugkeer naar de natuur en het doorbreken van rigide maatschappelijke normen. Bekend waren de ‘Wandervogel’, een groep die jonge Duitsers aanmoedigde om zich los te maken van materialistische idealen en de nadruk te leggen op persoonlijke vrijheid. Deze jeugdbeweging legde de basis voor een kritische houding tegenover de nazi-ideologie, hoewel enkele leden in de overgangsperiode naar het nationaalsocialisme werden getrokken.
Religieus socialisme en de invloed van Paul Tillich
Een tweede belangrijke ideologische basis was het religieus socialisme, vooral bevorderd door de theoloog Paul Tillich. Tillich probeerde socialistische idealen te verenigen met de christelijke waarden van rechtvaardigheid en maatschappelijke verantwoordelijkheid. Voor de leden van de Kreisauer Kreis bood religieus socialisme een ethische basis voor hun verzet. Harald Poelchau, gevangenispredikant en lid van de Kreisauer Kreis, was een fervent volgeling van Tillich en bracht zijn geloof in sociale rechtvaardigheid in praktijk binnen het verzet.
Oprichting van de Kreisauer Kreis
In 1940 kwamen Helmuth von Moltke en Peter Yorck von Wartenburg met hun sociale kringen samen om de Kreisauer Kreis te vormen. Als afstammelingen van invloedrijke Pruisische families hadden zij toegang tot hoge posities en middelen binnen het Reich, wat hen in staat stelde hun plannen in relatieve discretie te ontwikkelen.
Von Moltke en Yorck erkenden dat de nederlaag van Duitsland onvermijdelijk was en waren het eens over de noodzaak om na de val van Hitler een nieuwe regering op te bouwen. De Kreisauer Kreis opereerde voornamelijk door ideeën uit te wisselen en plannen te maken voor een toekomstig democratisch Duitsland. Hoewel zij geen gewelddadige omverwerping van het regime nastreefden, werd hun intellectuele oppositie door de nazi’s als verraad beschouwd.
Leden en kernfiguren van de Kreisauer Kreis
De leden van de Kreisauer Kreis waren afkomstig uit uiteenlopende sociale en politieke achtergronden. Een aantal prominente leden wordt hieronder toegelicht.
Helmuth James von Moltke
Helmuth James von Moltke, geboren in 1907 in Silezië, stamde uit een vooraanstaande militaire familie. Na zijn opleiding in rechten en politieke wetenschappen in Berlijn en Engeland keerde hij terug naar Duitsland om in de internationale advocatuur te werken. Zijn betrokkenheid bij humanitaire zaken en verzet tegen nazi-idealen maakte hem al vroeg tot een belangrijke figuur binnen de kring van intellectuelen en dissidenten die later de Kreisauer Kreis zou vormen.
Peter Yorck von Wartenburg
Peter Yorck von Wartenburg werd in 1904 geboren in een Pruisische adellijke familie die bekendstond om haar kritische houding tegenover de autoriteiten. Zijn opleiding in rechten in Bonn en Breslau leidde tot een sterk gevoel van afkeer tegenover de nazi-ideologie. Yorck bracht gelijkgestemde intellectuelen bijeen in zijn woning, waar ze het potentieel voor een toekomstig democratisch Duitsland bespraken.
Vrouwen in de Kreisauer Kreis
Hoewel de Kreisauer Kreis voornamelijk uit mannen bestond, speelden vrouwen als Freya von Moltke, Marion Yorck von Wartenburg en Margrit von Trotha een belangrijke rol in de discussies en het logistieke werk. Freya von Moltke hielp bij het documenteren en verspreiden van de ideeën van de groep, terwijl Marion en Margrit bijdroegen aan de economische en juridische analyses binnen het verzet.
Doelen en plannen van de Kreisauer Kreis
Het uiteindelijke doel van de Kreisauer Kreis was om Duitsland om te vormen tot een democratische en rechtvaardige samenleving na de ondergang van het Derde Rijk. Ze gaven vorm aan hun ideeën in documenten en besprekingen die bekend stonden als de “X-dag”-plannen. De belangrijkste elementen van hun visie omvatten:
- Democratische herstructurering – De groep stelde voor om een federale structuur in te voeren waarbij de macht gelijkmatig zou worden verdeeld over regionale en lokale besturen.
- Sociaal-economische hervormingen – Een economie gericht op rechtvaardigheid, waarbij sociale klassen en religieuze verschillen zouden worden overbrugd.
- Religieuze vrijheid en ethiek – De herwaardering van christelijke waarden zou bijdragen aan een inclusieve en vreedzame samenleving.
Moltke en andere leden stelden een conceptgrondwet op die de basisvrijheden en burgerrechten van alle Duitsers zou waarborgen. In hun nieuwe Duitsland zouden partijpolitiek en nationalistische ideologieën plaatsmaken voor persoonlijke verantwoordelijkheid en moreel leiderschap.
De ondergang van de Kreisauer Kreis
Arrestaties en het einde van de Kreisauer Kreis
In januari 1944 werd Helmuth von Moltke gearresteerd door de Gestapo nadat hij Otto Kiep had gewaarschuwd voor naderende arrestaties van nazi-critici. Moltke’s gevangenschap en de strenge maatregelen die volgden verzwakten de Kreisauer Kreis. Kort na zijn arrestatie verloren de leden het contact met Freya von Moltke uit angst voor ondervragingen door de Gestapo.
Mislukte aanslag op Hitler en executies
Na de mislukte aanslag op Hitler op 20 juli 1944 werden Yorck en andere betrokkenen gearresteerd. De samenzwering onder leiding van Claus von Stauffenberg, een neef van Yorck, leidde tot zware repercussies voor de oppositie. Yorck werd op 8 augustus 1944 geëxecuteerd. Von Moltke, die zelf geen rol speelde in de bomaanslag, werd door zijn connectie met Yorck alsnog ter dood veroordeeld en op 23 januari 1945 geëxecuteerd.
Nalatenschap van de Kreisauer Kreis
De nalatenschap van de Kreisauer Kreis blijft belangrijk als een symbool van morele en intellectuele oppositie tegen het nazisme. Hoewel hun plannen voor een nieuw Duitsland nooit werden gerealiseerd, blijft hun visie van een democratische en rechtvaardige samenleving een inspiratie voor toekomstige generaties. De Kreisau Estate, die tijdens de oorlog als ontmoetingsplek diende, werd in 1990 omgevormd tot de Krzyzowa Stichting voor Onderlinge Begrip in Europa. Deze stichting zet zich in voor de dialoog tussen verschillende culturen en politieke achtergronden, geïnspireerd door de idealen van de Kreisauer Kreis.
Bronnen en meer informatie
- Bronnen Mei1940
- Freya von Moltke, Memories of Kreisau and the German Resistance (2003)
Dit boek van Freya von Moltke, een van de leden en echtgenote van Helmuth James von Moltke, geeft een uniek en gedetailleerd persoonlijk perspectief op de activiteiten, doelen en idealen van de Kreisauer Kreis. - Peter Hoffmann, The History of the German Resistance, 1933–1945 (1977)
Hoffmann biedt een uitgebreid en grondig overzicht van het Duitse verzet, inclusief de structuur en het gedachtegoed van de Kreisauer Kreis. Dit werk wordt als een van de meest betrouwbare academische studies over het Duitse verzet beschouwd. - Helmut G. Haasis, The Kreisau Circle: The Germans Who Opposed Hitler (1991)
Haasis biedt een toegankelijke maar gedetailleerde beschrijving van de leden en acties van de Kreisauer Kreis en plaatst deze in de bredere context van het verzet tegen de nazi’s. - Klemens von Klemperer, German Resistance Against Hitler: The Search for Allies Abroad, 1938-1945 (1992)
Dit werk onderzoekt de pogingen van de Kreisauer Kreis en andere verzetsgroepen om internationale steun te verkrijgen. Het boek biedt daarnaast inzichten in de ideologische ontwikkeling van de Kreisauer Kreis. - Hans Mommsen, Alternatives to Hitler: German Resistance under the Third Reich (2003)
Historicus Hans Mommsen analyseert de ideologie en het gedachtegoed van diverse Duitse verzetsgroepen. Zijn werk biedt een diepgaande context voor het ontstaan en de invloed van de Kreisauer Kreis binnen het bredere verzet tegen Hitler.
