Walter Franz Maria Stennes (12 april 1895 – 19 mei 1983) was een prominente leider van de Sturmabteilung (SA), de paramilitaire vleugel van de Nationaalsocialistische Duitse Arbeiderspartij (NSDAP), in Berlijn en de omliggende regio’s. Zijn rol binnen de partij, en met name zijn opstand tegen Adolf Hitler en Joseph Goebbels in de vroege jaren ’30, markeerde een belangrijk keerpunt in de geschiedenis van de SA en de NSDAP. Deze gebeurtenissen onthullen de spanningen en interne conflicten binnen de partij en werpen licht op de complexiteit van de machtsdynamiek die Hitler uiteindelijk zou versterken.
Inhouds opgave
Vroege leven en militaire opleiding
Jeugd en opleiding
Walter Stennes werd geboren op 12 april 1895 in een militair gezin. Zijn vader, Fritz Stennes, was een gerechtsdeurwaarder en officier in het Duitse leger. Van jongs af aan werd Walter voorbereid op een militaire carrière. Hij volgde zijn opleiding aan de kadettenschool op Schloss Bensberg, een militaire academie gerund door het leger. Deze opleiding was bedoeld om jonge jongens te vormen tot officieren in het Duitse keizerlijke leger.
In 1910 zette Stennes zijn opleiding voort aan de Koninklijke Pruisische Hoofdkadettenschool in Berlin-Lichterfelde, een prestigieuze instelling die veelbelovende jonge mannen voorbereidde op hogere militaire functies. Zijn klasgenoten hier waren onder andere Hermann Göring en Gerhard Roßbach, twee figuren die later een belangrijke rol zouden spelen in de Duitse geschiedenis.
Eerste Wereldoorlog: heldendaden en decoraties
Na zijn afstuderen in de zomer van 1913 trad Stennes toe tot de officiersschool. Kort daarna, in augustus 1914, brak de Eerste Wereldoorlog uit en werd Stennes als luitenant toegewezen aan het 3e Westfaalse Infanterieregiment Nr. 16 in België. Al snel na zijn inzet, op 23 augustus, raakte hij gewond. Ondanks deze tegenslag bleef hij actief aan het front en was getuige van de beruchte Kerstbestanden van 1914, waarbij Duitse en Britse soldaten tijdelijk het wapengeweld staakten en samen Kerstmis vierden.
Gedurende de oorlog ontving Stennes meerdere onderscheidingen voor zijn moed en leiderschap. In mei 1915 werd hij onderscheiden met het IJzeren Kruis Eerste Klasse, een van de hoogste militaire onderscheidingen in Duitsland. Twee jaar later, in juni 1917, ontving hij het Ridderkruis van de Huisorde van Hohenzollern, een eerbetoon aan zijn verdiensten op het slagveld. Daarnaast werd hij in 1918 onderscheiden met het Lippe Oorlogsverdienstkruis, het Hanseatische Kruis en het Zilveren Verwondingsinsigne.
De overgang naar de Sturmabteilung (SA)
Na de oorlog: politiek en paramilitair leiderschap
Na het einde van de Eerste Wereldoorlog verliet Stennes het leger en begon hij aan een carrière als politieofficier. Hij raakte al snel betrokken bij de Freikorps, vrijwillige paramilitaire eenheden die voornamelijk bestonden uit voormalige soldaten. Deze groepen werden vaak ingezet om interne opstanden neer te slaan en om de groeiende communistische beweging in Duitsland te bestrijden. Stennes verwierf een reputatie als een effectieve en harde leider, wat hem uiteindelijk in contact bracht met de opkomende nazi-beweging.
In 1927 sloot Stennes zich aan bij de NSDAP en nam hij de leiding over de SA in het Berlijnse Gau, waar hij Kurt Daluege verving. Kort daarna werd hij benoemd tot regionaal commandant van de SA in Oost-Duitsland, een functie waarin hij direct onder Hitler stond. Zijn officiële titel was OSAF Stellvertreter Ost, wat betekende dat hij een van de zeven regionale plaatsvervangers van de Opperste SA-Leider was.
De rolverdeling van de SA binnen de NSDAP
De Sturmabteilung, beter bekend als de SA of de “bruine hemden”, speelde een cruciale rol binnen de NSDAP. Opgericht als een paramilitaire organisatie, was de SA aanvankelijk verantwoordelijk voor de bescherming van nazi-bijeenkomsten, het verstoren van bijeenkomsten van politieke tegenstanders, en het intimideren van politieke rivalen. De leden van de SA waren vaak jong, agressief en gedreven door een sterk nationalistisch en anti-communistisch sentiment.
Naarmate de nazi-partij groeide, ontstond er echter een spanningsveld tussen de SA en de politieke leiding van de partij, met name over de rol die de SA moest spelen in de bredere strategie van de partij. Terwijl Hitler en zijn naaste vertrouwelingen een strategie van legale overname van de macht voorstonden, verlangde een groeiend aantal SA-leden, waaronder Stennes, naar een meer radicale en revolutionaire benadering.
De opstand van Stennes: augustus 1930
Oorzaken van ontevredenheid binnen de SA
In augustus 1930 bereikte de spanning binnen de SA een hoogtepunt. De ontevredenheid binnen de SA had zich opgebouwd sinds de mislukte Bierkellerputsch van 1923, waarna Hitler had besloten om de macht via legale middelen te grijpen in plaats van door geweld. Veel SA-leden, waaronder Stennes, waren gefrustreerd door het trage tempo van deze strategie en verlangden naar een meer directe actie om de nazi’s aan de macht te brengen.
Daarnaast waren er interne klachten over het management en de behandeling van SA-leden. Er was wijdverbreide onvrede over “baasachtig” gedrag, vriendjespolitiek, slechte betalingen en de afhankelijkheid van de SA van de partij voor financiering. De stormtroopers voelden zich ondergewaardeerd en vonden dat de partijleiding in “luxe” leefde terwijl zij zich tot het uiterste inspanden voor de zaak. Deze klachten culmineerden in een directe confrontatie tussen Stennes en de partijleiding.
De confrontatie met Goebbels en Hitler
Op 27 augustus 1930 eiste Stennes drie zetels in de Reichstag voor de SA, een eis die eerder door Franz von Pfeffer, de toenmalige leider van de SA, naar voren was gebracht. Daarnaast vroeg Stennes om meer geld voor de SA en een grotere politieke invloed binnen de nazi-beweging. Hitler weigerde echter om deze klachten serieus te nemen en weigerde Stennes te ontvangen toen hij naar München kwam voor een confrontatie.
Na de afwijzing van deze eisen door Hitler, en de daaropvolgende ontslagname van von Pfeffer als Opperste SA-Leider op 4 augustus, besloot Stennes dat meer vastberaden actie nodig was om zijn dreigementen serieus genomen te krijgen. De Berlijnse SA weigerde op 30 augustus 1930 bescherming te bieden aan Goebbels tijdens zijn toespraak in de Sportpalast en hield in plaats daarvan een demonstratieve parade op de Wittenbergplatz tegen Goebbels.
In reactie op deze opstand schakelde Goebbels de SS in, toen nog technisch onderdeel van de SA, om de nodige beveiliging te bieden tijdens de bijeenkomst en om het Gau-kantoor in Berlijn te beschermen. De situatie escaleerde toen de SA het Gau-kantoor bestormde, de SS-leden verwondde en de ruimte vernielde. Goebbels, geschokt door het incident, informeerde Hitler, die onmiddellijk naar Berlijn vloog om de situatie te bespreken.
Tijdens twee nachtelijke ontmoetingen met Stennes op 31 augustus 1930 probeerde Hitler de crisis te bezweren door enkele concessies te doen aan de SA. Hij beloofde verbeteringen in de financiële situatie van de SA en stelde gratis juridische bijstand in voor SA-leden die tijdens hun dienst werden gearresteerd. Deze concessies leken aanvankelijk voldoende om de opstand te beëindigen, en Stennes las een verklaring van Hitler voor waarin de hervormingen werden aangekondigd.
Gevolgen van de opstand en expulsie uit de NSDAP
De tweede opstand en uitsluiting uit de partij
Ondanks de aanvankelijke concessies, bleef de onvrede binnen de SA, met name onder leiding van Stennes, smeulen. In de lente van 1931, slechts enkele maanden na de eerste opstand, klaagde Stennes opnieuw over het gebrek aan middelen voor de SA, met als voorbeeld het feit dat SA-leden in Breslau niet konden opkomen voor een inspectie omdat ze geen schoeisel hadden. Bovendien was hij van mening dat de legale strategie van de partij had gefaald, zoals bleek uit het feit dat de partij er niet in slaagde een duidelijke meerderheid te behalen bij de Reichstag-verkiezingen van 1930.
De terugkeer van Ernst Röhm als leider van de SA in 1931, een man die bekend stond om zijn homoseksualiteit, droeg verder bij aan de ontevredenheid van Stennes. Deze combinatie van factoren leidde tot een tweede opstand, waarbij de SA opnieuw de partijkantoren in Berlijn bestormde op de nacht van 31 maart – 1 april 1931. Deze keer nam de SA ook de controle over van de kantoren van Goebbels’ krant, Der Angriff, en publiceerde op 1 en 2 april pro-Stennes versies van de krant.
Hitler reageerde snel en resoluut op deze nieuwe opstand. Hij gaf Goebbels en Hermann Göring de opdracht om de SA in Berlijn te zuiveren, wat resulteerde in de uitsluiting van Stennes uit de partij. Er zijn aanwijzingen dat Stennes mogelijk werd betaald door de regering van kanselier Heinrich Brüning, met de bedoeling om conflicten binnen de nazi-beweging te veroorzaken, hoewel dit nooit volledig is bevestigd.
Leven in ballingschap en dienst in China
Exile na de nazi-machtsovername
Na zijn uitsluiting uit de NSDAP en de escalatie van het conflict met de partijleiding, bevond Walter Stennes zich in een benarde positie. De nazi’s, die steeds meer macht verwierven, lieten weinig ruimte voor dissidentie binnen hun gelederen. Stennes besefte dat zijn veiligheid en die van zijn gezin in gevaar waren, vooral nu de partij vastberaden was om interne tegenstanders uit te schakelen. Kort na de machtsgreep van Hitler in 1933 besloot Stennes om Duitsland te verlaten.
In oktober 1933, slechts enkele maanden na de nazi-machtsovername, vertrok Stennes met zijn vrouw en dochter naar het buitenland. Dit was deels het resultaat van een afspraak die hij had gemaakt met Hermann Göring, een van Hitlers naaste vertrouwelingen. Göring had hem beloofd dat hij geen represailles zou ondervinden, op voorwaarde dat hij Duitsland onmiddellijk zou verlaten en zich niet in Zwitserland zou vestigen. Stennes koos ervoor om naar China te emigreren, een land dat destijds verwikkeld was in een tumultueuze politieke situatie en waar zijn militaire expertise hoog werd gewaardeerd.
Militaire adviseur in China
In november 1933 arriveerden Stennes en zijn vrouw in Shanghai, China, aan boord van de stoomboot Ranchi. China was destijds een land in crisis, geteisterd door interne conflicten en de dreiging van Japanse agressie. Chiang Kai-shek, de leider van de nationalistische Kuomintang (KMT), was verwikkeld in een burgeroorlog met de communistische strijdkrachten van Mao Zedong, terwijl hij tegelijkertijd de Japanse dreiging probeerde af te wenden.
Stennes vond al snel een nieuwe rol als militair adviseur van Chiang Kai-shek. Hij werd belast met de taak om het leger en de politie van de Chinese nationalisten te herstructureren volgens het model van het Pruisische leger, waar hij zelf een grondige opleiding had genoten. Zijn expertise op het gebied van militaire strategie, organisatie en training werd zeer gewaardeerd door de KMT, die wanhopig op zoek was naar effectieve middelen om zowel interne als externe vijanden te bestrijden.
Stennes’ werk in China was van groot belang, vooral in de context van de aanhoudende burgeroorlog en de toenemende Japanse dreiging. Hij speelde een cruciale rol in het versterken van de militaire capaciteiten van de KMT, hoewel de complexe en chaotische politieke situatie in China vaak zorgde voor frustraties en uitdagingen. Ondanks deze moeilijkheden bleef Stennes tot 1949 in China, waar hij getuige was van enkele van de meest tumultueuze jaren in de moderne Chinese geschiedenis.
De Chinese burgeroorlog en de val van de nationalisten
Tijdens zijn verblijf in China was Stennes nauw betrokken bij de militaire inspanningen van de KMT tegen zowel de communisten als de Japanners. De burgeroorlog tussen de KMT en de communisten was een langdurige en bloedige strijd die het land verscheurde. Stennes’ bijdrage aan de reorganisatie en training van de KMT-troepen was bedoeld om hen een strategisch voordeel te geven, maar de complexiteit van de strijd en de vastberadenheid van de communisten maakten de situatie steeds moeilijker.
Daarnaast speelde Stennes een rol in de militaire planning en organisatie tijdens de Tweede Chinees-Japanse Oorlog, die begon in 1937 en een verwoestende impact had op China. De Japanse invasie bracht ongekende verwoestingen teweeg en zorgde voor een ongekend lijden onder de Chinese bevolking. Ondanks de inspanningen van de KMT en hun militaire adviseurs, waaronder Stennes, bleven de nationalisten geconfronteerd met enorme uitdagingen.
Na de nederlaag van Japan in 1945, hervatten de communisten en de nationalisten hun burgeroorlog, wat uiteindelijk leidde tot de val van de KMT en de overwinning van Mao Zedong’s communistische troepen in 1949. De communisten riepen de Volksrepubliek China uit, terwijl de overblijfselen van de KMT zich terugtrokken naar Taiwan. Voor Stennes betekende dit het einde van zijn tijd in China en de noodzaak om opnieuw een nieuw leven op te bouwen, deze keer terug in het Europa na de oorlog.
Terugkeer naar Duitsland en later leven
Terugkeer naar het verdeelde Duitsland
Na zijn jaren in ballingschap in China keerde Walter Stennes in 1949 terug naar Duitsland, dat inmiddels verdeeld was in de Bondsrepubliek Duitsland (West-Duitsland) en de Duitse Democratische Republiek (Oost-Duitsland) als gevolg van de Koude Oorlog. Duitsland stond nog steeds in het teken van de naoorlogse wederopbouw en de confrontatie met het verleden van het nazisme. De terugkeer van Stennes naar zijn geboorteland verliep relatief onopgemerkt, en hij koos ervoor om een rustig leven te leiden, ver verwijderd van de politieke intriges en militaire conflicten die zijn eerdere leven hadden gekenmerkt.
Stennes vestigde zich in Lüdenscheid, een kleine stad in West-Duitsland, waar hij een teruggetrokken bestaan leidde. Hoewel hij in de jaren ’50 betrokken was bij de oprichting van de rechtse Duitse Sociale Partij (DSP), bleef zijn politieke invloed beperkt. De DSP was een kleine, nationalistisch georiënteerde partij die nooit echt voet aan de grond kreeg in de West-Duitse politiek. Stennes’ poging om zijn politieke carrière nieuw leven in te blazen was weinig succesvol en hij trok zich uiteindelijk volledig terug uit het openbare leven.
Pogingen tot erkenning als slachtoffer van nazi-tirannie
In de jaren na zijn terugkeer naar Duitsland diende Stennes een aanvraag in om erkend te worden als slachtoffer van de nationaalsocialistische tirannie. Hij voerde aan dat hij vanwege zijn conflicten met de nazi-partij en zijn uiteindelijke uitsluiting uit de partij was vervolgd. Deze claim werd echter in 1957 afgewezen door het Bundesgerichtshof (Federale Hof van Justitie). De rechtbank oordeelde dat Stennes’ acties en zijn betrokkenheid bij de SA in de vroege jaren van het nazisme hem diskwalificeerden voor een dergelijke erkenning.
Het einde van een turbulent leven
Walter Stennes bracht de laatste jaren van zijn leven door in relatieve anonimiteit. Hij overleed op 19 mei 1983 in Lüdenscheid, op 88-jarige leeftijd. Zijn leven was een opmerkelijk verhaal van militaire dienst, politieke opstand en ballingschap, en weerspiegelde de complexiteit van de Duitse geschiedenis in de eerste helft van de twintigste eeuw. Zijn ervaringen, van de loopgraven van de Eerste Wereldoorlog tot de machtige zalen van de nazi-partij en de slagvelden van China, gaven hem een uniek perspectief op de wereld van zijn tijd.
Conclusie en reflectie op de geschiedenis van Walter Stennes
Walter Stennes blijft een fascinerende, zij het controversiële, figuur in de geschiedenis van het Derde Rijk. Zijn verhaal biedt een uniek perspectief op de interne dynamiek en conflicten binnen de nazi-partij. Als leider van de Sturmabteilung (SA) in Berlijn speelde hij een sleutelrol in de vroege machtsstrijd binnen de NSDAP, waarbij zijn opstand in 1930 en 1931 belangrijke implicaties had voor de richting van de partij en de uiteindelijke consolidatie van Adolf Hitler’s leiderschap.
Stennes’ leven wordt gekenmerkt door loyaliteit aan het militaire ethos, zowel in zijn vroege jaren als cadet en officier in het Duitse leger, als later in zijn rol binnen de SA. Zijn teleurstelling in Hitler en de leiding van de NSDAP, die resulteerde in zijn opstand, toont de spanningen tussen idealisme en pragmatisme die velen binnen de nazi-beweging voelden. Deze conflicten laten zien dat de nazi-partij geen monolithische organisatie was, maar een beweging die constant werd gevormd door interne machtsstrijd en ideologische verschillen.
Na zijn ballingschap in China, waar hij een rol speelde als militair adviseur, en zijn uiteindelijke terugkeer naar Duitsland, verdween Stennes grotendeels uit het publieke oog. Zijn poging om erkenning te krijgen als slachtoffer van nazi-tirannie, hoewel afgewezen, toont de complexiteit van zijn positie en de dubbelzinnigheid van veel voormalige nazi-functionarissen in het naoorlogse Duitsland.
Het verhaal van Walter Stennes biedt niet alleen inzicht in de geschiedenis van het nazisme, maar werpt ook licht op bredere thema’s in de wereldgeschiedenis, zoals de rol van militaire tradities, de spanningen binnen revolutionaire bewegingen, en de manier waarop individuen en samenlevingen omgaan met de erfenis van conflict en tirannie. Zijn leven is een getuigenis van de complexiteit van menselijk handelen in tijden van grote politieke omwenteling en biedt waardevolle lessen voor toekomstige generaties.
Deze gedetailleerde analyse is tot stand gekomen door het gebruik van betrouwbare bronnen, waaronder primaire documenten en gezaghebbende secundaire literatuur. Door deze historische figuur nauwkeurig te onderzoeken, dragen we bij aan een beter begrip van de complexe gebeurtenissen en krachten die de twintigste eeuw hebben gevormd. Walter Stennes, met zijn opkomst, rebellie en uiteindelijke terugtrekking, blijft een belangrijk, zij het enigszins vergeten, personage in de geschiedenis van het Derde Rijk en de tumultueuze periode waarin hij leefde.
Bronnen
- Evans, Richard J. The Coming of the Third Reich. New York: Penguin Books, 2004.
- Kershaw, Ian. Hitler: 1889-1936 Hubris. New York: W.W. Norton & Company, 1999.
- Höhne, Heinz. The Order of the Death’s Head: The Story of Hitler’s SS. London: Secker & Warburg, 1969.
- Fest, Joachim. Hitler. New York: Harcourt Brace Jovanovich, 1974.
- Primary Documents from the German Federal Archives (Bundesarchiv).
- Afbeelding: Bundesarchiv, Bild 119-2608 / CC-BY-SA 3.0, CC BY-SA 3.0 DE, via Wikimedia Commons
