De Évian-conferentie, die plaatsvond van 6 tot 15 juli 1938 in Évian-les-Bains, Frankrijk, was een historische bijeenkomst die door de Amerikaanse president Franklin D. Roosevelt werd geïnitieerd. Het doel van deze conferentie was om een oplossing te vinden voor de snel escalerende vluchtelingencrisis van Joden die de toenemende vervolging door nazi-Duitsland probeerden te ontvluchten. Hoewel de conferentie werd bijgewoond door vertegenwoordigers van 32 landen en 24 vrijwillige organisaties, werd het uiteindelijk gezien als een mislukking, een gemiste kans om het lot van duizenden Joodse vluchtelingen te verzachten.
Inhouds opgave
Achtergrond van de Évian-conferentie
Escalatie van Joodse vervolging in nazi-Duitsland
In de jaren voorafgaand aan de conferentie ondergingen Joden in Duitsland en Oostenrijk een toenemende mate van discriminatie en geweld. Dit culmineerde in de invoering van de Neurenbergse wetten in 1935, die Joden hun Duitse staatsburgerschap ontnamen en hen tot staatlozen maakten in hun eigen land. Met de annexatie van Oostenrijk in maart 1938, ook wel bekend als de Anschluss, werden ongeveer 200.000 Oostenrijkse Joden eveneens onderworpen aan deze draconische wetten. Tegen 1938 waren naar schatting 450.000 van de 900.000 Duitse Joden al gevlucht of gedwongen om Duitsland te verlaten.
De situatie van de Joodse bevolking in Midden- en Oost-Europa verslechterde snel, met toenemende antisemitische sentimenten in buurlanden zoals Hongarije en Roemenië, waar antisemitische regeringen aan de macht kwamen. Deze ontwikkelingen leidden tot een massale vlucht van Joodse gemeenschappen, die zich geconfronteerd zagen met toenemende moeilijkheden om asiel te vinden in andere landen.
De Amerikaanse initiatiefneming
President Franklin D. Roosevelt, zich bewust van de groeiende vluchtelingencrisis en de toenemende druk op de Verenigde Staten om meer vluchtelingen op te nemen, nam het initiatief om de Évian-conferentie te organiseren. Hoewel Roosevelt misschien hoopte dat andere naties hun grenzen zouden openen voor de Joodse vluchtelingen, vermijdde hij zorgvuldig om dit doel expliciet te maken. Historici hebben gesuggereerd dat Roosevelt met deze conferentie mogelijk de aandacht en kritiek op het strikte Amerikaanse immigratiebeleid, dat slechts een beperkte hoeveelheid vluchtelingen toeliet, wilde afleiden.
Deelname en internationale reacties
Deelnemende landen en organisaties
Aan de conferentie namen 32 landen deel, waaronder Groot-Brittannië, Frankrijk, Australië, Canada en verschillende Latijns-Amerikaanse landen. Ook waren er 24 vrijwillige organisaties aanwezig, die voornamelijk als waarnemers fungeerden en plannen presenteerden voor de opvang van vluchtelingen. Opvallend afwezig was de Sovjet-Unie, die weigerde deel te nemen aan de conferentie. Hoewel er op dat moment directe gesprekken tussen de Duitse en Sovjet-regeringen plaatsvonden over de hervestiging van Joden en Slaven, weigerde de Sovjet-Unie uiteindelijk om vluchtelingen op te nemen en gaf later opdracht aan haar grenswachten om alle vluchtelingen die probeerden de grens over te steken als spionnen te behandelen.
Internationale onverschilligheid
De conferentie werd gekenmerkt door een gebrek aan bereidheid van de deelnemende landen om concrete stappen te ondernemen om de Joodse vluchtelingen te helpen. Hoewel de delegaties sympathie uitspraken voor de situatie van de Joden onder het nazisme, was er geen gezamenlijke resolutie of concrete toezegging om de immigratiequota te verhogen. Land na land benadrukte hun onvermogen om meer vluchtelingen op te nemen, vaak verwijzend naar economische moeilijkheden, werkloosheid en een gebrek aan middelen. De enige uitzondering hierop was de Dominicaanse Republiek, die bereid was tot 100.000 Joodse vluchtelingen op te nemen onder gunstige voorwaarden. Costa Rica zou later volgen met een soortgelijk aanbod, maar de overige landen weigerden om noemenswaardige aantallen vluchtelingen op te nemen.
Hitler’s reactie en de nalatenschap van de conferentie
De resultaten van de conferentie, of beter gezegd het gebrek daaraan, speelden de nazi-propaganda in de kaart. Adolf Hitler reageerde op het nieuws van de conferentie met het cynische voorstel dat als andere naties bereid waren de Joden op te nemen, hij bereid zou zijn hen te helpen vertrekken. Deze reactie onderstreepte de onwil van de internationale gemeenschap om de Joodse vluchtelingen op te vangen en diende als een grimmige voorbode van de tragedie die zou volgen.
De gevolgen van de Évian-conferentie
De mislukking van internationale samenwerking
De Évian-conferentie wordt vaak gezien als een van de grootste diplomatieke mislukkingen van de jaren dertig, vooral gezien de dramatische gevolgen die het gebrek aan actie had voor de Joodse bevolking van Europa. Het falen om tot een consensus te komen onder de deelnemende landen versterkte de boodschap dat de Joden geen plaats hadden in de internationale gemeenschap, wat het antisemitisme verder aanwakkerde.
Hoewel de Verenigde Staten en Groot-Brittannië hun quota voor Joodse vluchtelingen enigszins aanpasten, bleef de bijdrage marginaal in vergelijking met de omvang van het probleem. De Verenigde Staten bijvoorbeeld, beloofden hun quota voor Duitse en Oostenrijkse immigranten beschikbaar te stellen aan Joodse vluchtelingen, wat neerkwam op ongeveer 30.000 per jaar. Desondanks bleef de Amerikaanse bijdrage beperkt en werd er geen significante uitbreiding van het vluchtelingenbeleid doorgevoerd. Andere landen, zoals Canada en Australië, weigerden bijna volledig om extra vluchtelingen op te nemen, onder het mom dat ze geen “Joods probleem” wilden importeren.
Antisemitisme en fascisme in Europa
De resultaten van de Évian-conferentie hadden een directe impact op de politieke sfeer in Europa. In landen als Hongarije en Roemenië, waar antisemitisme al wijdverbreid was, werden Joden steeds meer als een ongewenste en schadelijke bevolkingsgroep beschouwd. De conferentie versterkte de positie van antisemitische regeringen, die de onwil van de internationale gemeenschap gebruikten om hun eigen beleid van uitsluiting en discriminatie te rechtvaardigen.
In Duitsland en de door Duitsland bezette gebieden was de conferentie een belangrijke factor in de verdere escalatie van het antisemitische beleid. De nazi-propaganda gebruikte de conferentie om de boodschap te verspreiden dat niemand in de wereld zich om de Joden bekommerde, wat de weg vrijmaakte voor de daaropvolgende radicalisering van het antisemitische beleid, inclusief de implementatie van de Endlösung, of de “definitieve oplossing” van het Joodse vraagstuk.
Oprichting en faillissement van het Intergovernmental Committee on Refugees (ICR)
Doelstellingen en beperkingen van het ICR
Een van de weinige tastbare resultaten van de Évian-conferentie was de oprichting van het Intergovernmental Committee on Refugees (ICR). Dit comité had als doel om landen die vluchtelingen opnamen, te ondersteunen bij hun ontwikkeling en om te bemiddelen bij de georganiseerde emigratie van Joden uit nazi-Duitsland. Het ICR zou ook proberen om Duitsland te overtuigen van de noodzaak van een gereguleerde en humane emigratie van Joodse burgers.
Het ICR was echter vanaf het begin gedoemd te mislukken. Het comité werd opgericht zonder voldoende financiële middelen, en de deelnemende landen gaven het weinig autoriteit om daadwerkelijke veranderingen te bewerkstelligen. Bovendien was er een gebrek aan politieke wil om de ambitieuze doelstellingen van het ICR te realiseren. Hierdoor bleef de impact van het comité beperkt, en het slaagde er niet in om significante aantallen vluchtelingen te helpen of hervestigen.
Interne strubbelingen en externe pressie
Naast de externe beperkingen, had het ICR ook te maken met interne verdeeldheid. Verschillende Joodse organisaties waren het niet eens over de beste aanpak van de vluchtelingencrisis. Sommige organisaties waren van mening dat de conferentie en het ICR zich te veel richtten op het vinden van tijdelijke opvangplaatsen voor Joden in plaats van te streven naar blijvende oplossingen, zoals de vestiging in Palestina.
Deze verdeeldheid onder de Joodse organisaties zorgde voor verwarring en verzwakte de positie van het ICR. Dit gebrek aan eenheid werd verder bemoeilijkt door de terughoudendheid van sommige Amerikaanse Joodse leiders, die vreesden dat een te agressieve lobby voor Joodse emigratie negatieve reacties zou oproepen in de Verenigde Staten.
Reacties van de Joodse gemeenschap
Verdeelde reacties en interne conflicten
De Joodse gemeenschap reageerde verdeeld op de uitkomsten van de Évian-conferentie. Hoewel sommige leiders de conferentie zagen als een noodzakelijke stap om internationale aandacht te vestigen op de Joodse vluchtelingencrisis, waren velen teleurgesteld over het gebrek aan concrete actie en het falen van de deelnemende landen om significante aantallen vluchtelingen op te nemen.
Een van de prominente critici was Golda Meir, die de conferentie bijwoonde als waarnemer voor Brits Mandaat Palestina. In haar memoires uitte Meir haar frustratie over haar rol als waarnemer, terwijl het lot van haar volk op het spel stond. Ze verklaarde dat de conferentie haar overtuigde van de noodzaak van een Joodse staat, waar Joden zich veilig konden voelen zonder afhankelijk te zijn van de genade van andere naties.
Andere Joodse organisaties, zoals het American Jewish Committee (AJC), waren meer terughoudend in hun kritiek. De AJC vreesde dat openlijke kritiek op het Amerikaanse beleid zou kunnen leiden tot een golf van antisemitische sentimenten in de Verenigde Staten. Sommige leiders van de AJC probeerden de focus van het debat te verleggen van de mislukte conferentie naar de noodzaak van blijvende oplossingen voor het Joodse volk, zoals vestiging in Palestina.
Zionistische reactions en het vraagstuk Palestina
Voor de zionistische beweging was de Évian-conferentie een bevestiging van hun standpunt dat de wereld geen effectieve oplossing kon of wilde bieden voor het Joodse vluchtelingenprobleem. Chaim Weizmann, een van de prominente zionistische leiders, besloot om niet deel te nemen aan de conferentie omdat hij vreesde dat deze zou leiden tot een massale emigratie van Joden naar landen buiten Palestina, wat in zijn ogen een ongewenste uitkomst was.
De zionistische leiders benadrukten dat Palestina de enige juiste bestemming was voor de Joodse vluchtelingen. Ze zagen in de conferentie en de oprichting van het ICR een poging om de Joden naar andere delen van de wereld te sturen, terwijl Palestina de meest logische en historische thuishaven was voor het Joodse volk. Deze benadering leidde tot spanningen tussen de zionistische beweging en andere Joodse organisaties die openstonden voor tijdelijke hervestiging buiten Palestina.
Historische reflecties op de Évian-conferentie
De tragedie van de gemiste kans
Decennia na de conferentie wordt de Évian-conferentie vaak herinnerd als een tragisch keerpunt in de geschiedenis van de Holocaust. Historici hebben opgemerkt dat de conferentie een cruciaal moment was waarop de wereldgemeenschap had kunnen ingrijpen om het lot van de Joden in Europa te verlichten, maar dat het falen om tot een concrete overeenkomst te komen, uiteindelijk de weg vrijmaakte voor de genocide die zou volgen.
De woorden van Adolf Hitler na de conferentie, waarin hij verklaarde bereid te zijn om de Joden op “luxe schepen” te sturen naar elk land dat bereid was hen op te nemen, worden vaak aangehaald als een grimmige illustratie van de machteloosheid en onwil van de internationale gemeenschap om het lot van de Joden te verbeteren. De conferentie wordt daarom gezien als een symbool van de internationale onverschilligheid en de gevolgen van diplomatieke apathie.
Mondale’s reflecties en de les voor de toekomst
In 1979, tijdens de herdenking van de conferentie, sprak de Amerikaanse politicus Walter Mondale over de morele implicaties van de Évian-conferentie. Hij betoogde dat als elk land dat aan de conferentie deelnam, bereid was geweest om slechts 17.000 Joodse vluchtelingen op te nemen, elke Jood in het Derde Rijk gered had kunnen worden. Mondale benadrukte dat de conferentie niet alleen een humanitaire crisis onthulde, maar ook een test was voor de beschaving, een test die de wereldgemeenschap jammerlijk faalde.
Mondale’s reflecties benadrukten de verantwoordelijkheid van toekomstige generaties om te leren van de fouten van het verleden en ervoor te zorgen dat dergelijke tragedies zich niet herhalen. De Évian-conferentie wordt dan ook vaak aangehaald in discussies over internationale vluchtelingencrises, als een waarschuwing voor de gevaren van passiviteit en de noodzaak van krachtige, gezamenlijke actie om mensenlevens te redden.
Conclusie: De nalatenschap van de Évian-conferentie
Een symbool van internationaal falen
De Évian-conferentie van 1938 staat symbool voor het falen van de internationale gemeenschap om op een cruciaal moment in de geschiedenis op te treden. Ondanks de duidelijke en dringende noodzaak om een oplossing te vinden voor de Joodse vluchtelingencrisis, lieten de deelnemende landen na om verantwoordelijkheid te nemen. De conferentie resulteerde niet in concrete actie, maar in een versterking van het gevoel van onmacht en wanhoop onder de Joodse bevolking van Europa.
De onwil van de landen om hun immigratiequota te verhogen, met uitzondering van een paar symbolische gebaren zoals het aanbod van de Dominicaanse Republiek, toonde de diepe kloof tussen de retoriek van medeleven en de harde realiteit van politieke en economische belangen. Deze kloof leidde ertoe dat de Joden die de nazi-vervolgingen probeerden te ontvluchten, vrijwel geen uitweg hadden, wat uiteindelijk bijdroeg aan de catastrofe van de Holocaust.
De rol van de conferentie in de geschiedenis van de Holocaust
De conferentie wordt vaak gezien als een voorafschaduwing van de tragedie die zou volgen. Het falen van de internationale gemeenschap om op te treden, werd door nazi-Duitsland geïnterpreteerd als een stilzwijgende goedkeuring van hun beleid van vervolging en uitroeiing. De woorden van Hitler, die de conferentie gebruikte om zijn antisemitische beleid te rechtvaardigen, onderstrepen de tragische consequenties van diplomatieke onverschilligheid.
Na de conferentie werd de situatie voor de Joden in Europa snel erger. Het ontbreken van een veilige haven betekende dat velen uiteindelijk slachtoffer werden van de Endlösung, Hitlers plan voor de systematische vernietiging van de Joden in Europa. De Évian-conferentie wordt daardoor herinnerd als een verloren kans om levens te redden en als een belangrijk moment van moreel en politiek falen in de aanloop naar de Holocaust.
Lessen voor de toekomst
De Évian-conferentie heeft belangrijke lessen nagelaten voor toekomstige generaties. Het herinnert de internationale gemeenschap aan de gevaren van passiviteit in het aangezicht van humanitaire crises en het belang van vastberadenheid en actie wanneer het leven van kwetsbare bevolkingsgroepen op het spel staat. De conferentie wordt vaak genoemd in discussies over hedendaagse vluchtelingencrises, waarbij het dient als een somber voorbeeld van wat er kan gebeuren als landen ervoor kiezen om weg te kijken in plaats van verantwoordelijkheid te nemen.
De woorden van Walter Mondale, die de conferentie omschreef als een test voor de beschaving, blijven relevant. Ze roepen op tot een hernieuwde inzet voor de bescherming van mensenrechten en de verantwoordelijkheid van de internationale gemeenschap om op te treden wanneer onrechtvaardigheid en vervolging zich voordoen.
Bronnen en meer informatie
- Wyman, David S. The Abandonment of the Jews: America and the Holocaust 1941-1945. New York: Pantheon Books, 1984.
- Breitman, Richard, and Alan M. Kraut. American Refugee Policy and European Jewry, 1933-1945. Bloomington: Indiana University Press, 1987.
- Bauer, Yehuda. Jews for Sale? Nazi-Jewish Negotiations, 1933-1945. Yale University Press, 1994.
- Gelber, Yoav. Zionist Policy and the Fate of European Jewry: Final Solution. New York: Yad Vashem, 2005.
- Marrus, Michael R. The Unwanted: European Refugees in the Twentieth Century. Oxford University Press, 1985.
- Meir, Golda. My Life. New York: G.P. Putnam’s Sons, 1975.
- Mondale, Walter F. “Refugees: The Lesson of Evian.” Foreign Affairs, vol. 57, no. 3, 1979, pp. 577-587.
- Bronnen Mei1940
- Afbeelding: See page for author, Public domain, via Wikimedia Commons
