9e SS-Pantserdivisie Hohenstaufen: gevechten en overgave

De 9e SS-Pantserdivisie “Hohenstaufen” (Duits: 9. SS-Panzerdivision “Hohenstaufen”) was een gepantserde eenheid van de Waffen-SS van nazi-Duitsland. Deze divisie vocht tijdens de Tweede Wereldoorlog zowel aan het oostfront als het westfront. De divisie werd officieel opgericht in december 1942 en was voornamelijk samengesteld uit jonge Duitse dienstplichtigen, aangevuld met ervaren onderofficieren en stafleden van de SS-Divisie Leibstandarte en andere Waffen-SS-eenheden.

Oprichting en structuur

De oprichting van de 9e SS-Pantserdivisie vond plaats in februari 1943, samen met haar zusterdivisie, de 10e SS-Pantserdivisie “Frundsberg”. De eenheid werd gevormd in Frankrijk en bestond voornamelijk uit dienstplichtigen van de Reichsarbeitsdienst. In eerste instantie was de eenheid aangewezen als een pantsergrenadierdivisie, maar in oktober 1943 werd ze opgewaardeerd tot een pantserdivisie, met een sterkte van ongeveer 19.000 manschappen. De naam “Hohenstaufen” verwijst naar het middeleeuwse adellijke geslacht Hohenstaufen, dat enkele Duitse koningen en keizers voortbracht in de 12e en 13e eeuw. De divisie stond aanvankelijk onder bevel van SS-Obergruppenführer Wilhelm Bittrich.

Onderdelen van de 9e SS-Pantserdivisie “Hohenstaufen

Gevechten in Oekraïne: De Kamenets-Podolsky-pocket

In maart 1944 werd de 9e SS-Pantserdivisie ingezet in Oekraïne, waar het Duitse 1e Pantserleger onder bevel van generaal Hans-Valentin Hube omsingeld werd in de Kamenets-Podolsky-pocket. Veldmaarschalk Erich von Manstein riep de hulp in van de SS-divisies Hohenstaufen en Frundsberg om een doorbraak te forceren en het ingesloten leger te ontzetten.

De divisie arriveerde eind maart en werd samengevoegd met de 10e SS-Divisie in het II SS-Pantserkorps. Dit korps ondernam een offensief bij de stad Tarnopol. In drie dagen van zware gevechten vernietigde de Hohenstaufen-divisie 74 Sovjet-tanks, 84 zelfrijdende kanonnen en 21 antitankwapens. Ondanks de zware omstandigheden, waaronder het beruchte raspoetitsa-seizoen (de modderperiode in Oekraïne), slaagde de divisie erin een corridor te openen naar de ingesloten Duitse troepen bij Buchach, wat de vernietiging van het 1e Pantserleger voorkwam. Deze gevechten eisten echter een zware tol, met 1.011 Duitse slachtoffers.

Overplaatsing naar het westfront: De slag om Normandië

Na de geallieerde invasie van Normandië op 6 juni 1944, werd het II SS-Pantserkorps, inclusief de Hohenstaufen-divisie, op 12 juni naar het westen verplaatst om Caen te verdedigen. De verplaatsing verliep moeizaam, mede door aanvallen van geallieerde jachtbommenwerpers. Hierdoor arriveerde de divisie pas op 26 juni in Normandië, met zware verliezen aan materieel en manschappen.

Ongeveer 50% van de tanks van de divisie raakte beschadigd of ging verloren tijdens de verplaatsing naar Normandië. Om de divisie te versterken, werd de 102e SS-Zware Tankbataljon toegevoegd, wat leidde tot een toename van 127 gevechtsvoertuigen, inclusief 79 Panther-tanks. Ondanks plannen om een tegenaanval in te zetten richting het geallieerde bruggenhoofd, werd de divisie al snel betrokken bij defensieve acties ter ondersteuning van de Duitse troepen die Caen verdedigden tegen een Brits offensief. Tijdens deze gevechten verloor de divisie 1.891 manschappen.

Gevechten in Normandië en de terugtrekking

Slag om Caen en Operation Goodwood

De 9e SS-Pantserdivisie “Hohenstaufen” speelde een belangrijke rol in de verdediging van Caen, een strategische stad in Normandië die het doel was van verschillende geallieerde offensieven. Op 10 juli 1944 werd de divisie, na zware verliezen, teruggetrokken in de reserve en vervangen door de 277e Infanteriedivisie. De resterende pantsergrenadierregimenten werden samengevoegd tot het Pantsergrenadierregiment Hohenstaufen.

Tijdens Operatie Goodwood, die op 18 juli begon, voerde Hohenstaufen hevige verdedigingsgevechten tegen de Britse pantseraanvallen. Deze operatie was een van de grootste tankgevechten van de Normandische campagne. Gedurende de strijd vernietigde de divisie 58 Britse tanks, waarvan veel Churchill-tanks. Hoewel de Britse aanvallen aanzienlijk waren, slaagde de Hohenstaufen-divisie erin een doorbraak te voorkomen.

Ontsnapping uit de Falaise-pocket

In augustus 1944 begon de Canadese operatie Totalize, waarbij geallieerde troepen probeerden de Duitse troepen in de Falaise-pocket te omsingelen. De Hohenstaufen-divisie ontweek ternauwernood de omsingeling en speelde een cruciale rol in het openhouden van de smalle ontsnappingsroute voor de Duitse troepen. Tegen 21 augustus was de Slag om Normandië voorbij, en de Duitse eenheden, waaronder Hohenstaufen, waren in volledige terugtrekking naar het oosten.

Na deze zware gevechten was de divisie sterk uitgedund, met een sterkte van ongeveer 7.000 manschappen, terwijl ze eind juni nog 15.900 soldaten telde. De verliezen en voortdurende gevechten hadden een grote impact op de slagkracht van de divisie, die zich uiteindelijk terugtrok in Nederland om te herstellen.

Operatie Market Garden en de Slag om Arnhem

Voorbereidingen en geallieerde verrassingsaanval

In september 1944 werd de Hohenstaufen-divisie in de omgeving van Arnhem gestationeerd voor hergroepering en herstel. Veel van de resterende gepantserde voertuigen werden op treinen geladen voor transport naar Duitse reparatiedepots. Op 17 september 1944 begonnen de geallieerden Operatie Market Garden, een gewaagde poging om via luchtlandingen en een snelle grondopmars belangrijke bruggen in Nederland te veroveren.

De Britse 1e Luchtlandingsdivisie werd ten westen van Arnhem gedropt, rond Oosterbeek, waar ze onmiddellijk op verzet stuitten van de Hohenstaufen-divisie. Slechts een deel van de divisie, met name het verkenningsbataljon, was onmiddellijk beschikbaar voor actie. Ondanks deze beperkte inzetbaarheid wisten de Duitse troepen de strategisch belangrijke brug in Arnhem te beveiligen, terwijl de rest van de geallieerde troepen in de buurt van Nijmegen werd tegengehouden.

Slag om de John Frost-brug

SS-Obergruppenführer Wilhelm Bittrich, bevelhebber van het II SS-Pantserkorps, gaf Hohenstaufen de opdracht om Arnhem te bezetten en de brug over de Rijn te beveiligen, die later zou worden hernoemd tot de John Frost-brug. Deze naam verwijst naar kolonel John Frost, commandant van het 2e Bataljon van de Britse 1e Luchtlandingsdivisie, dat een sterke defensieve positie had ingenomen aan de noordkant van de brug.

In een poging om het gebied te verkennen, stuurde SS-Hauptsturmführer Viktor Gräbner zijn verkenningsbataljon over de brug, waar het in een hinderlaag werd gelokt door Britse troepen. Van de 40 voertuigen werden er 12 vernietigd en ongeveer 70 Duitse soldaten kwamen om het leven, waaronder Gräbner zelf. Dit was een van de belangrijkste momenten in de Slag om Arnhem, die later werd vereeuwigd in de film A Bridge Too Far.

Terugtrekking en gevolgen van de Slag om Arnhem

Ondanks de zware verliezen en de vastberaden verdediging van de Britse parachutisten, slaagden de Duitse troepen erin het noordelijke uiteinde van de brug te behouden. De strijd om Arnhem was een strategisch succes voor de Duitsers, hoewel de geallieerde operatie op een bredere schaal niet volledig mislukte. De Britse 1e Luchtlandingsdivisie leed echter zware verliezen: van de 10.095 troepen die in Nederland waren gedropt, kwamen er 7.167 om of werden gevangengenomen.

Na de Slag om Arnhem werd de Hohenstaufen-divisie teruggetrokken naar Paderborn in Duitsland voor een broodnodige rustperiode en reorganisatie. De divisie had haar gevechtskracht aanzienlijk verloren, maar werd in december 1944 opnieuw ingezet voor een van de laatste grote Duitse offensieven van de oorlog: het Ardennenoffensief.

Het Ardennenoffensief en de Slag om de Ardennen

Voorbereidingen en inzet

Na de Slag om Arnhem werd de 9e SS-Pantserdivisie “Hohenstaufen” verplaatst naar Paderborn voor rust en herbevoorrading. Echter, deze rustperiode was van korte duur. Op 12 december 1944 werd de divisie opnieuw gemobiliseerd voor deelname aan het Ardennenoffensief, dat bekend stond als Operatie Wacht am Rhein. Dit offensief was het laatste grote Duitse offensief aan het westfront, met als doel de geallieerde linies te doorbreken en de haven van Antwerpen te veroveren.

De divisie werd ingedeeld als reserve-eenheid van het 6e SS-Pantserleger onder bevel van SS-Oberstgruppenführer Sepp Dietrich, dat de noordelijke sector van het offensief voor zijn rekening zou nemen. De Hohenstaufen-divisie bevond zich aanvankelijk in het gebied rond de stad Munstereifel, klaar om in te grijpen zodra de doorbraakpogingen aan het noordelijke front mislukten.

Gevechten met de 82e Luchtlandingsdivisie

De 9e SS-Pantserdivisie kwam voor het eerst in actie op 21 december 1944, toen de divisie de Duitse aanval ondersteunde op de posities van de Amerikaanse 82e Luchtlandingsdivisie. De Hohenstaufen-eenheden stuitten echter op sterke weerstand en slaagden er niet in door de Amerikaanse linies heen te breken. Na dagen van zware gevechten besloot Hitler op 7 januari 1945 het offensief af te breken, aangezien het doel van de operatie, het veroveren van Antwerpen, onbereikbaar was geworden. Tijdens deze fase van de strijd leed de divisie aanzienlijke verliezen, zowel door de vastberaden verdediging van de Amerikaanse troepen als door aanvallen van geallieerde grondaanvalsvliegtuigen.

Strijd om Bastogne en de terugtrekking

Nadat het noordelijke front van het offensief vastliep, werd de 9e SS-Pantserdivisie naar het zuiden verplaatst om deel te nemen aan de aanvallen op Bastogne, een cruciaal knooppunt in de Ardennen. De gevechten rond Bastogne waren zwaar, met de divisie die zware verliezen leed door zowel de vastberaden Amerikaanse verdediging als luchtaanvallen door geallieerde vliegtuigen. Ondanks verwoede pogingen van de Duitse troepen lukte het hen niet om Bastogne in te nemen, dat stevig in handen bleef van de Amerikaanse troepen, waaronder de 101e Luchtlandingsdivisie.

Na het mislukken van het Ardennenoffensief begon de divisie zich eind januari 1945 terug te trekken naar de Duitse grens. De verliezen aan materieel en mankracht waren groot, en de eenheid was zwaar verzwakt. Ondanks dit werd de divisie opnieuw gereorganiseerd en klaargemaakt voor inzet aan het oostfront.

Hongarije en Operatie Frühlingserwachen

Het laatste Duitse offensief

In februari 1945 werd de 9e SS-Pantserdivisie “Hohenstaufen” naar Hongarije gestuurd om deel te nemen aan Operatie Frühlingserwachen (Lenteontwaken), het laatste grote Duitse offensief van de oorlog. Het doel van deze operatie was om het Rode Leger terug te dringen en de ingesloten Duitse troepen in Boedapest te ontzetten. De operatie vond plaats in de buurt van het Balatonmeer, een gebied dat bekendstond om zijn modderige en onbegaanbare terrein, wat de Duitse opmars aanzienlijk bemoeilijkte.

Op 6 maart 1945 begon de aanval, maar door de slechte staat van de wegen bereikte de Hohenstaufen-divisie haar aanvalsstellingen pas laat. De combinatie van modder, zware Sovjet-verdediging en een gebrek aan brandstof en voorraden zorgde ervoor dat het offensief snel vastliep. Op 16 maart lanceerde het Rode Leger een tegenoffensief dat de 6e SS-Pantserleger dreigde te omsingelen. De Hohenstaufen-divisie werd ingezet om het Rode Leger terug te dringen en het Duitse leger te beschermen tegen totale vernietiging.

Einde van de oorlog en overgave

Ondanks de verwoede Duitse tegenstand kon het Sovjet-leger niet worden gestopt. Tegen het einde van april 1945 was de Hohenstaufen-divisie gedwongen zich verder terug te trekken naar het westen, naar de regio Steyr-Amstetten in Oostenrijk. Op 1 mei 1945, met de Duitse nederlaag aan de horizon, gaf de sterk verzwakte divisie zich over aan de oprukkende Amerikaanse troepen. Hiermee kwam een einde aan het militaire bestaan van de 9e SS-Pantserdivisie “Hohenstaufen”.

Oorlogsmisdaden

Naast haar militaire betrokkenheid werden ook enkele leden van de divisie beschuldigd van oorlogsmisdaden. In België, tijdens de Slag om de Ardennen, werd de medische onderofficier Heinz Hagendorf veroordeeld voor het schieten op Amerikaanse soldaten vanuit een ambulance gemarkeerd met een Rode Kruis-embleem. Hij werd in 1946 veroordeeld tot zes maanden gevangenisstraf tijdens de Dachau-processen.

In Oostenrijk werden officieren van de divisie vervolgd voor de moord op drie Amerikaanse vliegeniers in maart 1945. Markus Lienhart, een SS-luitenant, werd veroordeeld voor het doden van twee van deze vliegeniers en werd in 1946 ter dood veroordeeld en opgehangen. Zijn vader, Franz Lienhart, werd veroordeeld voor het aanvallen van de derde vliegenier en kreeg een straf van tien jaar dwangarbeid, die later werd gereduceerd.

Conclusie

De 9e SS-Pantserdivisie “Hohenstaufen” speelde een belangrijke rol in enkele van de meest significante veldslagen van de Tweede Wereldoorlog, zowel aan het oost- als het westfront. Vanaf haar oprichting in 1943 tot haar overgave in 1945, voerde de divisie operaties uit in Oekraïne, Normandië, Nederland, de Ardennen en Hongarije. Hoewel de eenheid tijdens deze veldslagen tactische successen boekte, zoals de ontsnapping uit de Kamenets-Podolsky-pocket en het openhouden van de ontsnappingsroute in de Falaise-pocket, kon ze niet voorkomen dat Duitsland uiteindelijk de oorlog verloor.

De 9e SS-Pantserdivisie “Hohenstaufen” blijft in de militaire geschiedenis vooral bekend vanwege haar betrokkenheid bij grote veldslagen en haar inzet in enkele van de laatste offensieven van nazi-Duitsland. Hoewel de eenheid aanzienlijke successen boekte op het slagveld, kon ze niet ontsnappen aan de bredere realiteit van de Duitse nederlaag.

Bronnen en meer informatie

1. Mitcham, S. W. (2009). The German Defeat in the East, 1944-45. Stackpole Books.
2. Reynolds, M. (1997). Men of Steel: I SS Panzer Corps: The Ardennes and Eastern Front, 1944-45. Spellmount Publishers Ltd.
3. Beevor, A. (2018). Arnhem: The Battle for the Bridges, 1944. Viking.
4. Hastings, M. (2016). Das Reich: The March of the 2nd SS Panzer Division Through France. Pan Macmillan.
5. Tessin, G. (1973). Verbände und Truppen der deutschen Wehrmacht und Waffen-SS im Zweiten Weltkrieg. Biblio Verlag.