Anton Adriaan Mussert: Ingenieur en NSB-Leider (1894 – 1946)

Anton Adriaan Mussert: Ingenieur en NSB-Leider (1894 - 1946)
Anton Adriaan Mussert: Ingenieur en NSB-Leider (1894 - 1946)

Anton Adriaan Mussert, geboren op 11 mei 1894 in Werkendam, groeide op in een gezin dat gezag en traditionele waarden hoog in het vaandel droeg. Ondanks zijn droom om beroepsofficier te worden, leidde zijn lengte hem naar de studie weg- en waterbouwkunde aan de Technische Hogeschool te Delft, waar hij in 1918 cum laude afstudeerde. Zijn carrière begon bij Rijkswaterstaat en later als hoofdingenieur bij de Provinciale Waterstaat van Utrecht, waar Mussert toonaangevende projecten zoals bruggen en het Amsterdam-Rijnkanaal ontwierp.

Politieke Ontwikkeling

In 1925 bereikten Nederland en België een overeenstemming die voorzag in de aanleg van een kanaal waarmee de haven van Antwerpen direct verbonden werd met de Rijn, en daardoor met het Duitse achterland. Deze ontwikkeling was een forse tegenslag voor Rotterdam, wiens concurrerende positie ernstig werd ondermijnd. Anton Mussert, destijds werkzaam bij de waterstaat, kon het niet verkroppen dat de nationale belangen op dergelijke wijze veronachtzaamd werden.

Hij initieerde samen met gelijkgestemden een actie buiten het parlementaire spectrum en stichtte het Nationaal Comité, waarvan hij secretaris werd. Door een combinatie van argumenten op het gebied van waterbeheer, financiën en politiek wist het comité aanzienlijk verzet te mobiliseren tegen het verdrag. Dit resulteerde in de verwerping ervan door de Eerste Kamer, nadat het reeds door de Tweede Kamer was aangenomen. Dit leidde tot het aftreden van de minister van Buitenlandse Zaken, jonkheer mr. dr. H.A. van Karnebeek.

Het succes van deze actie kan Mussert hebben aangemoedigd om te geloven dat hij geschikt was als politiek leider voor een beweging gericht op nationaal herstel. Opmerkelijk is dat hij binnen dit comité samenwerkte met Cornelis van Geelkerken, met wie hij later de NSB zou vormen, en met mr. J. Zaaijer, die in 1946 zou pleiten voor Musserts doodstraf. In 1927, het jaar waarin het Belgische Verdrag werd afgewezen, werd Mussert aangesteld als hoofdingenieur bij de Provinciale Waterstaat, wat het einde had kunnen betekenen van zijn korte politieke carrière.

Hij gaf echter aan dat hij zich terugtrok uit de politiek en zich volledig wijdde aan zijn professionele werkzaamheden. Desalniettemin bleef de idee van een nationale beweging hem bezighouden; hij was er steeds meer van overtuigd dat Nederland in ernstige crisis verkeerde, een situatie die volgens hem niet door de huidige politieke partijen kon worden opgelost vanwege hun deelname aan de heersende apathie. Mussert geloofde dat de falende democratie het land onvermijdelijk naar het communisme zou leiden, een overtuiging die na de beurscrash van 1929 breed werd gedragen, vooral onder de kleine middenstand waartoe Mussert zich rekende. In zijn ‘Verantwoording’, geschreven in 1945 na zijn arrestatie, benadrukte hij:

“Het Nederlandse volk diende weer nationaal bewust te worden. Het Belgische Verdrag interpreteerde ik als een teken van gebrek aan nationaal zelfrespect. Sinds 1918 was dit systematisch ondergraven. Er diende een nationaal reveil plaats te vinden om de nationale geest te herstellen. Met dit doel voor ogen is de NSB opgericht.”

In 1931 richtte Mussert samen met Cornelis van Geelkerken de NSB op. Aanvankelijk verwierp Mussert de Duitse rassenleer en het antisemitisme resoluut als onverenigbaar met Nederlandse waarden. Echter, met de toetreding van Meinoud Rost van Tonningen nam de partij een radicalere, volksere en meer antisemitische koers aan. In de jaren dertig bereikte de NSB een electoraal hoogtepunt met maximaal 8% van de stemmen.

De Tweede Wereldoorlog en Musserts Ambities

De NSB onder Duitse Bezetting

Toen de Tweede Wereldoorlog uitbrak, probeerde Mussert zich aanvankelijk te positioneren als een nationale leider, ondanks dat hij niet direct betrokken was bij de Duitse inval in Nederland. Na de Nederlandse capitulatie kwam Mussert tevoorschijn en presenteerde hij zichzelf als de vertegenwoordiger van het Nederlandse volk, met als doel een Groot Nederland binnen het Duitse Rijk te stichten. Deze ambitie stuitte echter op weinig serieuze overweging door de Duitse bezetters, die Musserts plannen en persoonlijke invloed grotendeels negeerden.

Interne Strijd en Verlies aan Invloed

Gedurende de oorlogsjaren was Mussert verwikkeld in een interne strijd met radicalere elementen binnen de NSB, zoals Meinoud Rost van Tonningen, die een meer volkse en antisemitische richting voorstonden. Ondanks zijn pogingen om de partij te leiden, werd Mussert door zowel de Duitse bezetters als door een deel van zijn eigen beweging gemarginaliseerd. Zijn visie op een onafhankelijk fascistisch Nederland, los van Duitsland, kreeg weinig voet aan de grond.

Anton Mussert zijn ongebruikelijke huwelijkssituatie

Anton Mussert, leider van de Nationaal-Socialistische Beweging in Nederland tijdens de jaren voor en tijdens de Tweede Wereldoorlog, had een persoonlijk leven dat vaak onderwerp van publieke speculatie en spot werd. Hij trouwde met zijn tante, Maria (“Rie”) Witlam, de zuster van zijn moeder, een keuze die binnen en buiten zijn familie voor opschudding zorgde. Deze ongebruikelijke huwelijkssituatie, waarbij Mussert’s echtgenote tegelijkertijd zijn tante was, werd door tegenstanders en de media aangegrepen om zijn karakter in twijfel te trekken.

De relatie werd bespot met spottende opmerkingen zoals “Wie het goede ras wil houwen, moet met zijn tante trouwen,” een verwijzing naar Musserts politieke ideologieën. Later zou Mussert ook een seksuele relatie hebben gehad met zijn nicht, wat de spot en kritiek verder aanwakkerde. Deze aspecten van zijn persoonlijke leven werden door critici gebruikt om de spot te drijven met Musserts politieke en persoonlijke keuzes, waarbij men het motto “hou het in de familie” op ironische wijze toepaste.

Arrestatie en Veroordeling

Na de bevrijding van Nederland werd Mussert gearresteerd en stond hij terecht voor zijn rol tijdens de bezetting. Zijn proces in november 1945 leidde tot een doodvonnis, voornamelijk wegens hulpverlening aan de vijand en het plegen van een aanslag op de Nederlandse staat. Ondanks Musserts nationalistische insteek, konden zijn acties niet los worden gezien van de collaboratie met Nazi-Duitsland, wat uiteindelijk leidde tot zijn executie op de Waalsdorpervlakte in mei 1946.

Nasleep en Erfenis van Anton Mussert

De Terechtstelling en de Nasleep

Anton Mussert werd op 7 mei 1946, exact een jaar na zijn arrestatie, op de Waalsdorpervlakte geëxecuteerd. Zijn dood markeerde het einde van de meest zichtbare collaborateur van Nederland met Nazi-Duitsland. De pogingen om Musserts stoffelijk overschot uit zijn graf te verwijderen in 1956, hoewel uiteindelijk mislukt, illustreren de blijvende controverse rond zijn persoon. De beslissing om zijn resten uiteindelijk te mengen met andere, maakt duidelijk dat men elke vorm van herdenking of verering wilde voorkomen.

Historische Reflectie op Musserts Rol

In de jaren na de oorlog werd Mussert door velen gezien als de belichaming van landverraad. Toch roept de retrospectieve beoordeling van zijn acties complexe vragen op over nationalisme, politieke overtuigingen en de grenzen van collaboratie. Musserts streven naar een onafhankelijk fascistisch Nederland, hoewel verkeerd geïnformeerd en uiteindelijk destructief, biedt inzicht in de politieke dynamiek van die tijd.

Erfenis en Herinnering

De erfenis van Anton Mussert en de NSB blijft een gevoelig onderwerp in Nederland, dat deel uitmaakt van de bredere worsteling met de herinnering aan de Tweede Wereldoorlog. De geschiedenis van Mussert dient als een waarschuwing over de gevaren van extremistische ideologieën en de verleiding van autoritair leiderschap in tijden van nationale crisis. Het benadrukt de noodzaak van waakzaamheid tegenover de bedreigingen voor democratische waarden en nationale soevereiniteit.

Conclusie

Anton Adriaan Mussert, een ingenieur die politicus werd en leider van de NSB tijdens een van de donkerste periodes in de Nederlandse geschiedenis, laat een complexe erfenis na. Zijn leven en werk, van ambitieuze waterstaatkundige tot veroordeelde collaborateur, herinneren ons aan de verstrekkende gevolgen van politieke keuzes en de verantwoordelijkheid van leiders ten opzichte van hun land en volk. Musserts verhaal is een reflectie op macht, moraliteit en de prijs van verraad, essentieel voor het begrijpen van de Nederlandse ervaring in de Tweede Wereldoorlog.

Bronnen

  1. Wikipedia.nl – Voor algemene informatie over Anton Mussert en historische context.
  2. Tesselpollmannonderzoek – Voor diepgaand onderzoek naar de activiteiten en politieke bewegingen van Mussert.
  3. Afbeelding: Bundesarchiv, Bild 183-S61074 / CC-BY-SA 3.0, CC BY-SA 3.0 DE, via Wikimedia Commons