De Weerbaarheidsafdeling (WA) was de paramilitaire tak van de Nationaal-Socialistische Beweging (NSB) in Nederland. De WA werd opgericht eind 1932 met als primaire doel de bescherming van de NSB, haar leden en leider Anton Adriaan Mussert tegen aanvallen van politieke tegenstanders. Daarnaast fungeerde de WA als colportagebeschermers en zaalwachten tijdens vergaderingen, waarbij ze een belangrijke rol speelden in de propagandistische strategie van de NSB. De formatie van deze eenheid onderstreepte de militaristische en gewelddadige inslag van de partij.
Inhouds opgave
Initiële structuur en propaganda
In de beginjaren waren de leden van de WA geüniformeerd, wat bijdroeg aan de militaire uitstraling van de organisatie. De NSB zag deze eenheid niet alleen als een middel tot zelfverdediging, maar ook als een instrument voor propaganda. Het uniforme uiterlijk en de georganiseerde opzet maakten indruk op het publiek en versterkten het imago van de NSB als een krachtige en gedisciplineerde organisatie.
Praktische uitvoering en conflict
Ondanks de intentie om de WA als een gedisciplineerde en defensieve organisatie te positioneren, trok de groep individuen aan die aangetrokken waren tot uniformen en een lage drempel voor geweld hadden. Dit leidde vaak tot confrontaties met politieke tegenstanders, resulterend in fysieke gevechten en talrijke gewonden aan beide zijden. De gewelddadige acties van de WA droegen bij aan een klimaat van angst en onrust in de Nederlandse samenleving.
Regeringsmaatregelen en opheffing van de WA
De toenemende gewelddadigheden en openbare onrust veroorzaakt door de WA konden niet onopgemerkt blijven door de Nederlandse overheid. Regeringsfunctionarissen voelden zich genoodzaakt in te grijpen om verdere escalatie te voorkomen. Een van de eerste maatregelen was het verbod op deelname van militairen aan de WA, wat snel werd gevolgd door een volledig verbod op NSB-lidmaatschap voor alle militairen en ambtenaren. Deze maatregelen ondermijnden de rekruteringsmogelijkheden van de WA aanzienlijk.
Juridische acties en wetgeving
Naast het ontmoedigen van deelname aan de WA door militairen, werkte de Nederlandse regering aan wetgeving om particuliere weerkorpsen, zoals de WA, volledig te verbieden. Eind 1935 stelden de ministers Hendrik Colijn, Johan Albarda de Wilde en Jan Rudolph Haazen van Schaik een wetsvoorstel op met dit doel. De NSB, geconfronteerd met deze juridische dreiging en de kans op justitieel optreden, besloot proactief te handelen.
Vrijwillige opheffing van de WA
Op 31 december 1935 kondigde de NSB aan de WA vrijwillig op te heffen. Dit besluit werd deels genomen om juridische sancties te vermijden en om de partij in staat te stellen haar politieke activiteiten voort te zetten zonder de voortdurende controverse en negatieve publiciteit rond de WA. Hoewel deze officiële opheffing plaatsvond, betekende dit niet het einde van de paramilitaire activiteiten binnen de NSB.
Transformatie en voortzetting van activiteiten
Met de vrijwillige opheffing van de WA stond de NSB voor de uitdaging om haar aanhangers, die geïnteresseerd waren in paramilitaire activiteiten, een nieuw onderkomen te bieden. De partij herstructureerde haar organisatie en moedigde voormalige WA-leden aan om zich aan te sluiten bij nieuwe formaties, zogenaamd wandelclubs, die minder duidelijk als paramilitaire eenheden zouden fungeren. Daarnaast werd het Gilde der Voortrekkers opgericht, dat een propagandistische functie binnen de NSB kreeg. Deze gilde bestond echter grotendeels uit voormalige WA-leden, waardoor de essentie van de WA voortleefde.
Voortzetting van gewelddadigheden
Ondanks de reorganisatie en naamsverandering bleven de activiteiten van de voormalige WA-leden onverminderd gewelddadig. Vooral in Amsterdam waren deze groepen bijzonder actief en betrokken bij diverse gewelddadige incidenten. Een bekend voorbeeld hiervan zijn de rellen in het Tuschinski Theater, die ontstonden naar aanleiding van de film ‘Heldenkermis’. Bovendien werd de NSB in verband gebracht met het verstoren van bijeenkomsten van rivaliserende fascistische groepen, zoals die van Jan Baars.
Interne spanningen binnen de NSB
De gewelddadige activiteiten van de voormalige WA-leden leidden tot spanningen binnen de NSB zelf. Terwijl de partijtop, onder leiding van Mussert, een legale en politieke strategie nastreefde, ontstond er een interne krachtmeting met de basis, die zich steeds minder aan de controle van het hoofdkantoor in Utrecht leek te houden. Deze spanningen kwamen tot een hoogtepunt in 1936, met gewelddadige confrontaties in Abcoude en Utrecht. De Amsterdamse afdeling, in het bijzonder, handelde vaak onafhankelijk en creëerde hiermee aanzienlijke politieke schade voor de NSB, wat bijdroeg aan hun electorale verlies in mei 1937.
Heropleving en eindfase van de WA
In de late jaren 1930, ondanks eerdere overheidsingrepen, herleefde de NSB haar paramilitaire ambities met de oprichting van de Mussert-Garde. Deze eenheid was bedoeld om de partij te voorzien van een georganiseerde verdedigingseenheid, maar de oprichting ervan was binnen de partij controversieel. De Nederlandse autoriteiten, gewapend met de Wet op de Weerkorpsen, reageerden snel. Eind 1939 en begin 1940 voerden politie en justitie invallen uit in onder andere Den Haag, Soest en Amsterdam, waardoor deze nieuwe organisatie grotendeels werd ontmanteld.
Duitse inval en heractivering van de WA
De Duitse inval in Nederland in mei 1940 bood de NSB nieuwe kansen. De partij kreeg onder de bezettingsmacht toestemming om de WA opnieuw te activeren. De leden konden nu ongehinderd opereren in het kenmerkende zwarte uniform. De heroprichting van de WA leidde tot een hernieuwde golf van gewelddadigheden, gericht tegen diverse groeperingen, waaronder de activisten van de Nederlandsche Unie en, in toenemende mate, de Joodse gemeenschap.
Gewelddadige incidenten tijdens de bezetting
Tijdens de Duitse bezetting werd de WA berucht om haar gewelddadige acties. In verschillende steden, waaronder Den Haag en Amsterdam, leidde dit tot gewelddadige confrontaties met dodelijke slachtoffers. Een van de meest bekende incidenten was de dood van Peter Ton, een WA-lid, door een politiekogel in Den Haag, en de dodelijke verwonding van Hendrik Koot in Amsterdam tijdens een massale vechtpartij op het Waterlooplein in februari 1941. Deze gebeurtenissen benadrukten de gewelddadige aard van de WA, zelfs onder de bezettende Duitse autoriteiten.
Overgang naar de Nederlandsche SS en NSKK
In de loop van de bezetting verlieten veel voormalige WA-leden de eenheid en sloten zich aan bij de Nederlandsche SS of het NSKK (Nationaal-Socialistisch Motor Korps). Deze verschuiving markeerde het einde van de WA als een aparte paramilitaire entiteit binnen de NSB. De integratie in andere fascistische organisaties weerspiegelde de aanhoudende militaristische en extremistische neigingen binnen de NSB-leden, zelfs toen de formele structuren van de WA verdwenen.
Conclusie
De Weerbaarheidsafdeling (WA) van de NSB was een misdadig beladen en complexe organisatie, die een belangrijke rol speelde in de geschiedenis van het Nederlandse fascisme. Hoewel de WA aanvankelijk was opgezet als een beschermende en propagandistische eenheid, verschoof haar rol al snel naar een bron van gewelddadige conflicten en maatschappelijke onrust. Overheidsmaatregelen dwongen de NSB tot verschillende reorganisaties en naamsveranderingen, maar de kern van gewelddadigheid bleef bestaan. De heropleving van de WA tijdens de Duitse bezetting en de daaropvolgende overgangen naar andere fascistische eenheden benadrukten de blijvende invloed van deze paramilitaire structuur. Ondanks de inspanningen van de NSB om zichzelf te herpositioneren, bleven de nalatenschap en de publieke perceptie van de WA gekenmerkt door geweld en extremisme.
Bronnen en meer informatie
- Schulten, T. (2003). Fascisme en de NSB. Amsterdam: Meulenhoff.
- Vermeulen, H. (1995). De NSB in oorlogstijd. Utrecht: Spectrum.
- De Jong, L. (1988). Het Koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog. Den Haag: SDU Uitgeverij.
- Afbeelding: NIOD Institute for War, Holocaust and Genocide Studies , Public domain, via Wikimedia Commons
- Bronnen Mei1940
 was de militante tak van de NSB in Nederland, berucht om haar gewelddadige acties en propaganda.){kind=link}
