Erich Naumann (29 april 1905 – 7 juni 1951) was een SS-brigadeführer, lid van de Sicherheitsdienst (SD), en een veroordeelde oorlogsmisdadiger. Naumann speelde een cruciale rol in de Holocaust in Oost-Europa als commandant van zowel Einsatzgruppe VI als Einsatzgruppe B.
Inhouds opgave
Vroege leven en carrière
Erich Naumann werd geboren op 29 april 1905 in Meissen, Saksen. Na het verlaten van de school op zestienjarige leeftijd, begon hij te werken voor een commercieel bedrijf in zijn geboorteplaats. In november 1929 sloot hij zich aan bij de nationaalsocialistische Duitse arbeiderspartij (NSDAP) met lidnummer 170257. Zijn vroege betrokkenheid bij de nazi-partij leidde al snel tot een actieve rol in de Sturmabteilung (SA), waar hij vanaf 1933 fulltime werkte als een officieel en officier van de politie. In 1935 maakte hij de overstap naar de Sicherheitsdienst (SD), de inlichtingsdienst van de SS.
Opkomst binnen de SS en SD
Naumann’s carrière binnen de nazi-organisaties ontwikkelde zich snel. Een jaar na de zogenaamde “Röhm-Putsch” in 1934, waarbij de SA-leiding werd uitgeschakeld, verliet hij de SA en stapte over naar de Schutzstaffel (SS), waar hij het lidmaatschapsnummer 107.496 kreeg. Hij werd onmiddellijk een fulltime SS-leider en begon te werken bij de SD. Naumann bekleedde verschillende belangrijke posities binnen de SD, waaronder afdelingshoofd in Bureau III van het SD-hoofdkantoor onder leiding van Heinz Jost. Van de zomer van 1936 tot eind september 1938 leidde hij diverse SD-afdelingen, waaronder de SD-bovensectie Noord in Szczecin en later de SD-sectie in Oostenrijk na de annexatie van Oostenrijk door Duitsland in 1938.
Met de Duitse bezetting van Oostenrijk in maart 1938 nam Naumann ook de leiding over de SD bovenste sectie Oostenrijk in Wenen. Vanaf september 1939 werd hij verantwoordelijk voor de SD-oost-leidingsectie in Berlijn, waar hij bleef tot het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog. Gedurende deze periode werden de SD-secties hernoemd en aangepast aan de structuur van de militaire districten van de Wehrmacht, wat een verdere consolidatie van zijn macht binnen het nazi-systeem betekende.
Tweede Wereldoorlog: operatie Tannenberg en Einsatzgruppen
Tijdens de invasie van Polen in september 1939, nam Naumann het commando over Einsatzgruppe VI, een van de moordeenheden die onder direct bevel van het Reichssicherheitshauptamt (RSHA) opereerden. Einsatzgruppe VI werd opgericht als onderdeel van de ‘operatie Tannenberg’, een geheime operatie gericht op het elimineren van de Poolse elite en potentiële verzetsleiders. Onder Naumann’s leiding vermoordde deze eenheid meer dan 6.000 mensen, voornamelijk Poolse intellectuelen, geestelijken en politieke leiders, als onderdeel van de nazistrategie om alle anti-Duitse elementen te verwijderen.
Na het succes van deze operaties in Polen, werd Naumann in november 1941 benoemd tot commandant van Einsatzgruppe B, die actief was in de centrale sector van het Oostfront, met name in Wit-Rusland. Onder zijn bevel werden massamoorden uitgevoerd op joden, Roma, en andere vermeende vijanden van het Derde Rijk. In rapporten die Naumann aan Adolf Eichmann stuurde, meldde hij dat hij verantwoordelijk was voor de dood van 17.256 mensen in Smolensk alleen al in november 1941. De Einsatzgruppe B, onder zijn leiding, vermoordde naar schatting 134.298 mensen tegen het einde van 1942.
De Einsatzgruppen en de Holocaust in Oost-Europa
Einsatzgruppe B, onder leiding van Erich Naumann, was een van de vier Einsatzgruppen die door nazi-Duitsland werden ingezet tijdens operatie Barbarossa, de invasie van de Sovjet-Unie in juni 1941. Deze paramilitaire doodseskaders hadden de taak om de joodse bevolking, politieke commissarissen van de Sovjet-Unie, en andere personen die als vijandig tegenover het nazi-regime werden beschouwd, te elimineren. Naumann’s eenheid opereerde voornamelijk in Wit-Rusland en voerde systematische massamoorden uit op een schaal die tot dan toe ongekend was.
Gebruik van gaswagens
Onder Naumann’s bevel gebruikte Einsatzgruppe B verschillende methoden om hun moordende opdrachten uit te voeren, waaronder het gebruik van gaswagens. Dit waren mobiele gaskamers die waren ontworpen om grote aantallen mensen te vergassen. In een van zijn rapporten aan Adolf Eichmann vermeldde Naumann expliciet het gebruik van deze gaswagens voor het “uitroeien van menselijke wezens”. Deze methoden werden door de nazi’s als efficiënter beschouwd dan de meer traditionele methoden van fusilleren, vooral in het geval van massamoorden.
Verantwoordelijkheid en schuld
De omvang van de misdaden die door Einsatzgruppe B werden gepleegd onder Naumann’s leiding, werd duidelijk in de gedetailleerde rapporten die hij aan het Reichssicherheitshauptamt (RSHA) stuurde. In deze rapporten documenteerde hij het aantal slachtoffers van hun acties nauwkeurig. Bijvoorbeeld, in een rapport gedateerd 15 december 1942, meldde Naumann dat zijn eenheid verantwoordelijk was voor de moord op 134.298 mensen. Deze gruweldaden droegen direct bij aan de Holocaust, het systematische genocidebeleid van nazi-Duitsland tegen de joodse bevolking van Europa.
Operaties in Nederland en bezigheden als SS- en SD-commandant
Na zijn tijd als commandant van Einsatzgruppe B, werd Naumann in september 1943 benoemd tot commandant van de Sicherheitspolizei en de Sicherheitsdienst (SD) in het bezette Nederland. In deze functie was hij verantwoordelijk voor de onderdrukking van verzetsbewegingen en de uitvoering van de nazi-politiek in Nederland. Naumann werkte nauw samen met de leiders van de Duitse bezettingsmacht in Nederland en had ook een adviserende rol bij de Rijkscommissaris, Arthur Seyss-Inquart.
Operatie Silbertanne
Tijdens zijn tijd in Nederland was Naumann ook betrokken bij operatie Silbertanne, een reeks vergeldingsacties uitgevoerd door Nederlandse collaborateurs tegen verzetsstrijders en hun sympathisanten. Naumann gaf zijn goedkeuring aan deze executies die werden uitgevoerd door Henk Feldmeijer en zijn doodseskader, wat aantoont dat zijn betrokkenheid bij oorlogsmisdaden en wreedheden zich niet beperkte tot zijn tijd in Oost-Europa.
Lokaal verzet en repressieve maatregelen
Naast het ondersteunen van gewelddadige repressie van verzet, speelde Naumann een cruciale rol in het coördineren van de arrestatie, deportatie, en uiteindelijke vernietiging van de joodse gemeenschap in Nederland. Hij voerde strenge maatregelen door tegen zowel de joodse bevolking als tegen niet-joodse Nederlanders die verdacht werden van anti-Duitse activiteiten. De methoden die hij gebruikte in Nederland weerspiegelden de wrede en systematische aanpak die hij eerder in de Sovjet-Unie had toegepast.
Het oorlogsproces en veroordeling
Na het einde van de Tweede Wereldoorlog werd Erich Naumann gevangengenomen door de geallieerden. Aanvankelijk wist hij een korte periode zijn identiteit te verbergen door onder een valse naam te leven. Echter, in april 1947 werd hij gearresteerd door de Amerikaanse bezettingsautoriteiten en uiteindelijk berecht in het Einsatzgruppenproces, een van de twaalf Neurenbergse processen die werden gehouden om belangrijke nazi-leiders te berechten voor hun rol in de Holocaust en andere oorlogsmisdaden.
Het Einsatzgruppenproces
Het Einsatzgruppenproces vond plaats van 29 september 1947 tot 10 april 1948. Dit proces richtte zich specifiek op de leiders van de Einsatzgruppen, de paramilitaire doodseskaders die verantwoordelijk waren voor de massamoord op joden, Roma en andere groepen tijdens de invasie van de Sovjet-Unie. Naumann, die als commandant van Einsatzgruppe B verantwoordelijk was voor duizenden doden, stond terecht voor oorlogsmisdaden, misdaden tegen de menselijkheid, en lidmaatschap van een criminele organisatie, namelijk de SS en de SD.
Tijdens zijn proces toonde Naumann weinig spijt voor zijn daden. Hij verklaarde herhaaldelijk dat hij zijn acties niet als immoreel beschouwde en verwees naar het feit dat hij slechts de bevelen van hogerhand opvolgde. Toen hem specifiek werd gevraagd door het tribunaal of hij iets moreel verkeerds zag in de bevelen van de Führer, antwoordde hij: “Nee, edelachtbare, ik vond het decreet juist, omdat het deel uitmaakte van ons oorlogsdoel en dus noodzakelijk was.”
Verdedigingsstrategie en uitspraak
Naumann probeerde zijn verantwoordelijkheid te minimaliseren door te suggereren dat hij slechts een uitvoerder was van bevelen van hogerhand. Zijn verdediging beweerde dat hij geen andere keuze had dan deze bevelen uit te voeren, gezien de strikte hiërarchische structuur van de nazi-partij en de SS. Het tribunaal verwierp echter deze verdediging en stelde dat gehoorzaamheid aan criminele bevelen geen rechtvaardiging was voor het plegen van massamoord.
Op 10 april 1948 werd Erich Naumann schuldig bevonden aan alle aanklachten. Hij werd veroordeeld tot de doodstraf door ophanging. Naumann werd kort na middernacht op 7 juni 1951 geëxecuteerd in de Landsberg-gevangenis, samen met andere veroordeelde nazi-oorlogsmisdadigers zoals Otto Ohlendorf, Oswald Pohl, Paul Blobel, en Werner Braune. Zijn executie markeerde het einde van een leven dat doordrenkt was van nazi-ideologie en systematisch geweld tegen onschuldige burgers.
Nalatenschap en historisch beeld
De naam Erich Naumann blijft synoniem met de gruwelen van de Holocaust en de systematische genocide die door het nazi-regime werd gepleegd. Historici hebben zijn rol in de Holocaust uitgebreid gedocumenteerd, waarbij de nadruk ligt op zijn verantwoordelijkheid voor de massamoorden die werden uitgevoerd door de Einsatzgruppen, en zijn betrokkenheid bij de nazi-bezetting van Nederland. Zijn processen en getuigenissen hebben bijgedragen aan het begrip van de georganiseerde aard van de nazi-genocide en de omvang van de betrokkenheid van SS- en SD-leiders.
Herinnering en educatie
De gruweldaden van Naumann en zijn medeplichtigen blijven centraal staan in het onderwijs over de Holocaust en de gevaren van totalitarisme en antisemitisme. De straffen die werden opgelegd tijdens de Neurenbergse processen dienen als een belangrijke herinnering aan de noodzaak van gerechtigheid voor slachtoffers van oorlogsmisdaden en misdaden tegen de menselijkheid. Bovendien benadrukken ze de verantwoordelijkheid van individuen om morele keuzes te maken, zelfs in de context van oorlog en staatsgeweld.
Controverses en debatten
Hoewel het bewijs tegen Naumann overweldigend was, heeft zijn proces ook vragen opgeroepen over de aard van collectieve schuld en individuele verantwoordelijkheid binnen totalitaire regimes. Sommige historici hebben gedebatteerd over de mate waarin ondergeschikten zoals Naumann handelden uit persoonlijke overtuiging versus plichtsbesef en angst voor repressie binnen de nazi-hiërarchie. Deze discussies blijven relevant in bredere historische analyses van dictaturen en hun impact op individueel gedrag en moraal.
Conclusie
Erich Naumann’s carrière binnen de SS en de SD en zijn betrokkenheid bij de Einsatzgruppen tonen aan hoe diepgeworteld de nazi-ideologie was in het uitvoeren van genocidale beleidsmaatregelen tijdens de Tweede Wereldoorlog. Als commandant van Einsatzgruppe B en andere nazi-eenheden speelde Naumann een directe rol in de systematische moord op honderdduizenden onschuldige burgers, vooral joden en Roma, tijdens de Holocaust. Zijn onwrikbare loyaliteit aan de nazi-hiërarchie en zijn gebrek aan spijt tijdens zijn proces maken hem een van de meest beruchte oorlogsmisdadigers van het nazi-tijdperk.
Verantwoordelijkheid en rechtspleging
Na de oorlog werd Naumann berecht in het Einsatzgruppenproces, waar hij schuldig werd bevonden aan oorlogsmisdaden, misdaden tegen de menselijkheid, en lidmaatschap van criminele organisaties zoals de SS en SD. Het tribunaal benadrukte het belang van persoonlijke verantwoordelijkheid, zelfs binnen een totalitair regime. Naumann’s verdediging dat hij slechts bevelen opvolgde, werd verworpen door de rechters, die benadrukten dat het uitvoeren van illegale bevelen geen rechtvaardiging was voor massamoord.
Naumann’s executie in 1951, samen met andere hooggeplaatste nazi-functionarissen, was een van de vele straffen die werden opgelegd als onderdeel van de Neurenbergse processen. Deze processen hebben de weg vrijgemaakt voor het moderne begrip van internationale rechtspraak en de noodzaak om misdaden tegen de menselijkheid te berechten, ongeacht de positie van de daders binnen een regime.
Historische impact en erfgoed
Het leven en de daden van Erich Naumann dienen als een huiveringwekkend voorbeeld van hoe individuen, onder het mom van gehoorzaamheid aan bevelen, medeplichtig kunnen worden aan de grootste misdaden in de menselijke geschiedenis. De processen die tegen hem werden gevoerd hebben niet alleen gerechtigheid gebracht voor de slachtoffers, maar hebben ook belangrijke precedenten geschapen voor de manier waarop de wereld omgaat met oorlogsmisdaden en genociden. De systematische manier waarop Naumann en zijn ondergeschikten te werk gingen, benadrukt de omvang en de brutaliteit van de Holocaust.
Het is essentieel dat toekomstige generaties blijven leren van de geschiedenis van de Holocaust en de rol van figuren zoals Naumann. Door de processen en hun uitkomsten te bestuderen, kunnen we begrijpen hoe totalitaire regimes functioneren en hoe belangrijk het is om op te treden tegen onrecht, ongeacht de omstandigheden.
Bronnen
- United States Holocaust Memorial Museum. “Einsatzgruppen Trial.” Geraadpleegd op 5 september 2024.
- Browning, Christopher R. Ordinary Men: Reserve Police Battalion 101 and the Final Solution in Poland. HarperCollins, 1992.
- Hilberg, Raul. The Destruction of the European Jews. Yale University Press, 2003.
- Longerich, Peter. Holocaust: The Nazi Persecution and Murder of the Jews. Oxford University Press, 2010.
- Sereny, Gitta. Into That Darkness: From Mercy Killing to Mass Murder. Random House, 1974.
- Bronnen Mei1940
- Afbeelding: US Army photographers on behalf of the OCCWC, Public domain, via Wikimedia Commons
