Operatie Saturnus (Russisch: Операция Сатурн) was een van de grote Sovjet-offensieven die werden gelanceerd tijdens de cruciale wintercampagne van 1942-1943 op het oostfront van de Tweede Wereldoorlog. Deze operatie volgde direct op het succes van Operatie Uranus, de tegenaanval die leidde tot de omsingeling van het Duitse Zesde Leger in Stalingrad. Terwijl de slag om Stalingrad zijn climax naderde, ontwikkelde de Sovjetleiding plannen om het Duitse front verder te verzwakken en de As-troepen in het zuiden van de Sovjet-Unie volledig te vernietigen.
Inhouds opgave
De achtergrond van Operatie Saturnus
Het strategische belang van het zuidelijke front
In de zomer van 1942 had het Duitse opperbevel, onder leiding van Adolf Hitler, de ambitie om de olievelden van de Kaukasus te veroveren, een van de belangrijkste economische doelstellingen van de Duitse militaire campagne. Deze operatie, bekend als Fall Blau, omvatte de splitsing van de Duitse strijdkrachten in twee groepen: Legergroep A, die naar de Kaukasus oprukte, en Legergroep B, die de stad Stalingrad moest innemen. Hoewel de Wehrmacht aanvankelijk successen boekte, leidde de verlengde frontlijn en de versplinterde inzet van troepen tot ernstige kwetsbaarheden, vooral aan de flanken van de Duitse strijdkrachten.
De Sovjet-leiding, onder leiding van Jozef Stalin en zijn militaire adviseurs zoals generaal Georgi Zjoekov en Aleksandr Vasilevski, erkende deze zwakte. Het Duitse Zesde Leger was vastgelopen in zware gevechten om de controle over Stalingrad, terwijl de flanken werden verdedigd door zwakkere Roemeense, Italiaanse en Hongaarse eenheden die slecht waren uitgerust om stand te houden tegen een grootschalige aanval.
De relatie met Operatie Uranus
Operatie Saturnus kwam voort uit het succes van Operatie Uranus, de Sovjet-tegenaanval die begon op 19 november 1942 en leidde tot de omsingeling van het Duitse Zesde Leger in Stalingrad. De Sovjet-commandanten realiseerden zich dat ze, met het Zesde Leger vast in de “ketel van Stalingrad”, een unieke kans hadden om een beslissende slag te slaan tegen de overige Duitse troepen in het zuiden van Rusland.
Operatie Saturnus was oorspronkelijk ontworpen als een veel grotere operatie die gericht was op het uitschakelen van het Duitse Legergroep Don, onder bevel van veldmaarschalk Erich von Manstein, en het volledig afsnijden van Legergroep A in de Kaukasus. Dit zou betekenen dat de Duitsers geen toegang meer zouden hebben tot de belangrijke olievelden van de Kaukasus, wat een grote strategische nederlaag zou zijn. Echter, door logistieke beperkingen en veranderende omstandigheden op het slagveld, werd Operatie Saturnus later ingeperkt tot een kleinere versie, die bekend staat als “Kleine Saturnus”.
Het doel van Operatie Saturnus
Vernietiging van de As-troepen in het zuiden
Het voornaamste doel van Operatie Saturnus was het vernietigen van de resterende As-troepen, waaronder de Italiaanse, Roemeense en Hongaarse legers, die samen met de Duitsers de noordelijke flank van het zuidelijke front verdedigden. Deze legers, vooral het Italiaanse Achtste Leger, waren slecht uitgerust en niet voorbereid op de Sovjetoffensieven in de barre winteromstandigheden van 1942-1943. De Sovjets wisten dat deze troepen de zwakste schakel waren in de Duitse verdedigingslinie en richtten hun aanvallen op deze sectoren.
Afleiding van Duitse versterkingen
Daarnaast diende Operatie Saturnus een belangrijk afleidingsdoel. Terwijl de Duitse strijdkrachten hun laatste reserves inzetten om een doorbraak te forceren en het Zesde Leger in Stalingrad te ontzetten, hoopten de Sovjets dat de druk op andere delen van het front de Duitse capaciteit om te reageren verder zou verzwakken. Door de aanval te richten op de kwetsbare flanken van het Duitse front, zouden de Sovjetlegers de druk op Stalingrad verlichten en voorkomen dat de Duitsers troepen konden vrijmaken voor een tegenaanval.
Het verloop van Operatie Saturnus
Voorbereiding van de Sovjet-troepen
Operatie Saturnus werd gepland door het Sovjetopperbevel, Stavka, onder directe leiding van Aleksandr Vasilevski en generaal Georgi Zjoekov. Na het succes van Operatie Uranus hadden de Sovjetlegers een strategisch voordeel verkregen in de regio Stalingrad. Terwijl het Duitse Zesde Leger vastzat in de omsingeling, maakte de Sovjetleiding plannen om dit succes uit te breiden door de Duitse bondgenoten in het gebied te vernietigen.
De Sovjets mobiliseerden een indrukwekkende strijdmacht voor Operatie Saturnus. De aanval zou worden uitgevoerd door een gecombineerde strijdmacht van meerdere Sovjetlegers, waaronder het 1e en 3e Gardeleger, evenals het 6e en 5e Tankleger. Deze eenheden werden ondersteund door zware artillerie en luchteenheden, die het verzwakte Italiaanse Achtste Leger en de Roemeense troepen zouden treffen. Het plan was om de flanken van de Duitse linie door te breken en zo een grote bres te slaan in de As-verdediging in het zuiden.
De start van de aanval
Op 16 december 1942 begon Operatie Saturnus met een massale aanval tegen het Italiaanse Achtste Leger. De Sovjet-troepen waren goed uitgerust en konden rekenen op overmacht in mankracht en materieel. De Italianen, die slecht voorbereid waren op een dergelijke offensieve, boden slechts minimale weerstand. Het Italiaanse Achtste Leger, dat zich in een defensieve positie bevond langs de Don-rivier, werd snel overrompeld door de krachtige aanval van de Sovjet-troepen.
Binnen enkele dagen braken de Sovjetlegers door de Italiaanse linies. De gevechten verliepen snel en chaotisch, waarbij hele divisies van het Italiaanse leger werden vernietigd of gedwongen zich terug te trekken in wanorde. Het Italiaanse Achtste Leger leed zware verliezen; naar schatting werden meer dan 75.000 Italiaanse soldaten gedood, gevangengenomen of gewond in de eerste dagen van de aanval. De overlevende Italiaanse troepen werden verspreid en hadden geen middelen om te hergroeperen of een tegenaanval te organiseren.
Uitbreiding van de Sovjetdoorbraak
Na het doorbreken van de Italiaanse verdediging, verplaatsten de Sovjet-troepen zich snel verder naar het zuiden en westen, waarbij ze ook de Roemeense en Hongaarse eenheden troffen die deel uitmaakten van de Duitse defensieve linie. Net als de Italianen waren de Roemeense en Hongaarse troepen slecht uitgerust en uitgeput door de zware winteromstandigheden. Hun verouderde uitrusting en gebrek aan moderne antitankwapens maakten hen kwetsbaar voor de Sovjet-T-34 tanks, die een sleutelrol speelden in de aanval.
De Sovjet-opmars was niet te stoppen. Op 19 december bereikten ze het hoofdkwartier van het Hongaarse Tweede Leger, dat snel werd omsingeld en verslagen. Het was duidelijk dat de As-mogendheden niet in staat waren om hun positie te behouden. De Hongaarse en Roemeense eenheden werden systematisch vernietigd of gedwongen tot terugtocht, wat de chaos in de As-linies verder vergrootte.
De mislukte Duitse tegenmaatregelen
De reactie van het Duitse opperbevel
Nadat de Sovjet-troepen de linies van het Italiaanse Achtste Leger en de Roemeense en Hongaarse eenheden hadden doorbroken, realiseerde het Duitse opperbevel zich de ernst van de situatie. Veldmaarschalk Erich von Manstein, bevelhebber van de nieuw opgerichte Legergroep Don, werd belast met het coördineren van de Duitse verdediging en het redden van de situatie aan het zuidelijke front.
Manstein stond echter voor een bijna onmogelijke taak. Terwijl de Duitse troepen in Stalingrad waren vastgehouden door de omsingeling, hadden de Sovjets hun offensief naar de flanken uitgebreid. Het Duitse Vierde Pantserleger probeerde nog een doorbraak te forceren om het Zesde Leger te ontzetten, maar werd door het Sovjetoffensief gedwongen hun plannen te herzien. De Duitse reserves in het gebied waren bovendien uitgeput door maanden van hevige gevechten en de extreme winteromstandigheden.
Operatie Wintergewitter
Tegelijkertijd met Operatie Saturnus lanceerde Manstein Operatie Wintergewitter (Winterstorm) in een poging om het Zesde Leger in Stalingrad te bevrijden. De bedoeling was dat het Vierde Pantserleger, dat naar het zuiden oprukte, een doorbraak zou forceren naar de omsingelde troepen van Paulus. Ondanks enkele aanvankelijke successen, waaronder het terugdringen van Sovjet-troepen naar het zuiden, was Operatie Wintergewitter uiteindelijk een mislukking. De snelle vorderingen van de Sovjets tijdens Operatie Saturnus verzwakten de Duitse flanken verder en dwongen Manstein zijn aandacht te verdelen.
De Duitse opmars stokte op ongeveer 50 kilometer van Stalingrad. Het Sovjet-opperbevel zag het gevaar van een mogelijk ontzet en zette extra troepen in om de corridor naar Stalingrad definitief af te sluiten. Hierdoor werd het Zesde Leger, dat al maanden in een kritieke toestand verkeerde, definitief van redding afgesneden. De Duitse troepen konden hun posities niet handhaven en Manstein moest zijn offensief afbreken.
Het einde van het Italiaanse Achtste Leger
Het Italiaanse Achtste Leger was ondertussen volledig uit elkaar gevallen. De weinige overlevenden van de slag werden teruggedreven naar de Don en probeerden zich een weg te banen naar het westen, maar velen werden onderweg gevangen genomen of gedood. De Sovjets achtervolgden de terugtrekkende troepen, wat leidde tot de vernietiging van bijna het gehele Italiaanse Achtste Leger.
Het uiteenvallen van het Italiaanse Achtste Leger was een strategische ramp voor de As-mogendheden. Het betekende niet alleen dat de noordelijke flank van de Duitse linies nu vrijwel onverdedigd was, maar ook dat de druk op de Duitse troepen in het zuiden toenam. De vernietiging van de Italiaanse, Roemeense en Hongaarse troepen in deze sector toonde de zwakte van de Duitse bondgenoten aan, die slecht waren uitgerust en niet voorbereid op grootschalige offensieve operaties.
De gevolgen van Operatie Saturnus
De strategische impact op het zuidelijke front
Operatie Saturnus was een beslissende slag die de strategische positie van de As-mogendheden aan het oostfront ernstig verzwakte. De vernietiging van het Italiaanse Achtste Leger, evenals zware verliezen bij de Roemeense en Hongaarse troepen, bracht de Duitse verdediging in het zuiden van de Sovjet-Unie in een kritieke toestand. De Sovjetdoorbraak verzwakte de Duitse frontlinies, waardoor grote delen van het front kwetsbaar werden voor verdere Sovjet-aanvallen.
De Duitse strategie om het Zesde Leger via een luchtbrug te bevoorraden faalde volledig, mede door het succes van Operatie Saturnus. De druk op de Duitse troepen nam verder toe toen de Sovjets de resterende Duitse bondgenoten vernietigden en de bevoorradingslijnen van de Wehrmacht bedreigden. Mansteins plannen om het Zesde Leger te redden werden door de snelle Sovjetvooruitgang gefrustreerd, en de Duitse verdediging werd steeds verder gedwongen zich terug te trekken.
De val van Stalingrad en de Sovjetopmars
Het succes van Operatie Saturnus zorgde er uiteindelijk voor dat het Zesde Leger in Stalingrad volledig geïsoleerd raakte. Op 2 februari 1943 gaven de overgebleven Duitse troepen in de stad zich over, waarmee een einde kwam aan een van de meest bloedige en beslissende veldslagen van de Tweede Wereldoorlog. De slag om Stalingrad markeerde een belangrijk keerpunt in de oorlog. Vanaf dit moment had de Sovjet-Unie het strategische initiatief aan het oostfront overgenomen en begonnen de Duitse troepen zich terug te trekken.
De vernietiging van het Zesde Leger was niet alleen een zware slag voor de Wehrmacht in termen van mankracht en materieel, maar ook psychologisch. Het was de eerste grote nederlaag van de Duitse strijdkrachten in de oorlog en toonde aan dat het Derde Rijk niet onoverwinnelijk was. De slag legde ook de structurele zwakheden bloot van de Duitse bondgenoten, die vaak slecht uitgerust en getraind waren om de complexe operaties op het oostfront aan te kunnen.
De bredere gevolgen voor de oorlog
Na Operatie Saturnus en de val van Stalingrad begon de Sovjet-Unie een breed offensief langs het gehele oostfront. De strategische balans aan het oostfront was nu definitief in het voordeel van de Sovjets verschoven. Duitse troepen werden gedwongen zich terug te trekken uit de Kaukasus, en de Duitsers konden zich nooit meer volledig herstellen van de verliezen die ze in deze periode leden.
De overwinning van de Sovjet-Unie had ook politieke gevolgen. Het succes van Operatie Saturnus versterkte de positie van Stalin tijdens de geallieerde conferenties, zoals de conferentie van Teheran in 1943, waar hij druk uitoefende op de Westerse geallieerden om een tweede front in Europa te openen. De vernietiging van zoveel Duitse en As-troepen in het oosten maakte het voor Duitsland moeilijker om troepen en middelen naar andere fronten te verplaatsen, wat uiteindelijk zou leiden tot de geallieerde invasie van Frankrijk in 1944.
Conclusie
Operatie Saturnus was een cruciale operatie in de winter van 1942-1943 die de loop van de oorlog aan het oostfront drastisch veranderde. Het plan van de Sovjet-Unie om de Duitse flank te doorbreken en de bondgenoten van Duitsland te vernietigen, slaagde volledig. De vernietiging van het Italiaanse Achtste Leger en de zware verliezen van de Roemeense en Hongaarse troepen maakten het voor Duitsland onmogelijk om de situatie in het zuiden van de Sovjet-Unie te herstellen. Deze nederlaag leidde direct tot de val van het Duitse Zesde Leger in Stalingrad en markeerde het begin van een grootschalige Sovjetoffensief dat uiteindelijk zou leiden tot de nederlaag van Duitsland in 1945.
Bronnen en verdere informatie
- Erickson, John. The Road to Stalingrad. Yale University Press, 1999.
- Afbeelding:
- Bronnen Mei1940
- Glantz, David M. When Titans Clashed: How the Red Army Stopped Hitler. University Press of Kansas, 1995.
- Roberts, Geoffrey. Stalin’s General: The Life of Georgy Zhukov. Random House, 2012.