
Sippenhaft of Sippenhaftung (Duits voor ‘familiale aansprakelijkheid’) is een juridisch principe waarbij familieleden medeverantwoordelijk worden gehouden voor misdaden of daden begaan door een van hun naasten. Dit idee van collectieve straf werd door de nazi’s in Duitsland toegepast om familieleden van staatsvijanden, deserteurs en samenzweerders te bestraffen. Het concept, met wortels in oude Germaanse wetten, kreeg vooral in de laatste jaren van de Tweede Wereldoorlog een beruchte reputatie door de verregaande bestraffingen die het mogelijk maakte.
Inhouds opgave
Oorsprong van het begrip Sippenhaft
Vroege Germaanse wetten en familiebinding
Het idee achter Sippenhaft gaat terug tot de Germaanse rechtstradities in de vroege middeleeuwen, nog voor de opkomst van het christendom en het Romeins recht in Europa. Onder deze wetten bestond het idee van clanverantwoordelijkheid: een misdaad gepleegd door een individu kon de hele familie of clan treffen. Bij ernstige misdrijven, zoals moord, kon een familie van het slachtoffer wraak nemen op de dader én zijn naasten. Het alternatief voor deze bloedschuld was financiële compensatie of weregild (“mensenprijs”), die werd vastgesteld op basis van de status van het slachtoffer .
Clanverantwoordelijkheid bij de Germanen en andere volkeren
De principes van clanverantwoordelijkheid waren niet alleen aanwezig bij Germaanse volkeren, maar ook bij Keltische en Slavische stammen. Bij de Anglo-Saksen en Scandinaviërs werd het recht van bloedwraak of financiële compensatie toegepast, waarmee families bescherming werd geboden. De onderliggende gedachte was dat een misdaad de reputatie en integriteit van een hele familie of stam aantastte en dat het herstel hiervan ofwel door vergelding of compensatie moest gebeuren .
Sippenhaft in Nazi-Duitsland
Heropleving en aanpassing door de nazi’s
Tijdens de Tweede Wereldoorlog grepen de nazi’s terug naar de oude principes van Sippenhaft om politieke tegenstanders en hun families te onderdrukken. Onder leiding van SS-leider Heinrich Himmler werd het principe aangepast om de families van degenen die tegen het regime waren, strafbaar te stellen. Himmler betoogde dat Sippenhaft een oude Germaanse traditie was, waarin verraad door bloedwraak op de familie van de verrader werd bestraft. Hij beschreef deze toepassing als noodzakelijk om de ‘slechtheid van het bloed’ te zuiveren .
Sippenhaft voor desertie en verraad (1943-1945)
Vanaf 1943 werd Sippenhaft door de nazi’s toegepast op soldaten die werden beschuldigd van desertie of verraad, vooral in de Wehrmacht. Wanneer een soldaat deserteerde of vermeende ‘onzuivere’ bloedlijnen had, kon dit gevolgen hebben voor zijn familie. Een bekend geval is dat van Wenzeslaus Leiss, een soldaat die in 1942 beschuldigd werd van desertie aan het Oostfront. Toen de Gestapo in Düsseldorf beweerde dat de familie van Leiss banden met Polen had, werden zijn vrouw, dochter, broers en zussen gearresteerd en uiteindelijk geëxecuteerd in concentratiekamp Sachsenhausen .
De gevolgen van de mislukte aanslag op Hitler: het 20-juli-complot
De mislukte aanslag op Hitler op 20 juli 1944, bekend als het complot van Stauffenberg, leidde tot een golf van Sippenhaft tegen de familieleden van de samenzweerders. Himmler verklaarde dat het nodig was om ‘het hele geslacht van de verrader’ uit te roeien. Vele prominente families, waaronder die van Claus von Stauffenberg en zijn mede-samenzweerders, werden gearresteerd. Stauffenbergs vrouw, Nina, werd naar concentratiekamp Ravensbrück gestuurd, hoewel ze het einde van de oorlog overleefde. Zijn broer Alexander, die geen weet had van het complot en in Griekenland diende, werd ook naar een concentratiekamp gestuurd .
Ook familieleden van andere samenzweerders, zoals Carl Goerdeler en Henning von Tresckow, ondergingen zware straffen. Kinderen van gearresteerde plotters werden vaak naar weeshuizen gestuurd en onder valse namen opgevoed, zoals de kinderen van Stauffenberg, die werden hernoemd tot “Meister” .
Sippenhaft tegen de Liga van Duitse Officieren (1944-1945)
Nadat het 20-juli-complot was mislukt, werden ook familieleden van Duitse krijgsgevangenen die samenwerkten met de door de Sovjet-Unie gesteunde Liga van Duitse Officieren, gearresteerd. De nazi’s beschouwden deze krijgsgevangenen als verraders. Hun familieleden bleven gevangen totdat de oorlog eindigde. Deze aanhoudende gevangenschap gaf blijk van de wraakzuchtige aard van het nazi-regime, dat elke vorm van afwijking van de ideologie met keiharde maatregelen bestreed .
Uitbreiding van Sippenhaft: “lafheid” en “jodenhelpers” (1944-1945)
In februari 1945 werd een decreet uitgevaardigd waarin zelfs ‘lafheid’ of ‘defaitisme’ door Duitse commandanten kon leiden tot de arrestatie van hun familie. Zo werd de familie van generaal Otto Lasch gearresteerd nadat hij Koenigsberg aan de Sovjets had overgegeven. In Oost-Europa gold bovendien dat families van degenen die Joden hielpen onderduiken of redden, volgens Sippenhaft gevaar liepen voor arrestatie en zelfs executie .
Moderne toepassingen van het concept Sippenhaft
Na de oorlog: verwerping van Sippenhaft in Duitsland
Na de Tweede Wereldoorlog werd het principe van Sippenhaft veroordeeld als ongrondwettelijk in de Bondsrepubliek Duitsland. Het concept was niet verenigbaar met de nieuwe Duitse grondwet, de Basiswet (Grundgesetz), waarin individuele verantwoordelijkheid centraal staat en collectieve bestraffing als juridisch onacceptabel wordt beschouwd .
Voorbeelden in andere landen
Hoewel het begrip Sippenhaft officieel niet meer bestaat, zijn er in moderne tijden vergelijkbare methoden van collectieve bestraffing toegepast door regeringen. Zo concludeerde een onafhankelijk onderzoek in 2021 dat in Venezuela de veiligheidsdiensten soms familieleden van politieke tegenstanders detineerden om de overgave of arrestatie van deze tegenstanders af te dwingen. Deze methoden vertonen opvallende gelijkenissen met Sippenhaft in nazi-Duitsland .
In Noord-Korea werd het principe ook toegepast, waar familieleden van overlopers jarenlang in kampen werden vastgehouden, vaak zonder hoop op vrijlating. Tot ongeveer 2014 bleven Noord-Koreaanse autoriteiten dergelijke strafmaatregelen inzetten tegen families van mensen die het regime verlieten .
Conclusie
Het principe van Sippenhaft, ontstaan in de vroege Germaanse rechtstraditie, werd in de twintigste eeuw door het nazi-regime heringevoerd als middel van repressie. Door familieleden van vermeende staatsvijanden, deserteurs en andere politieke tegenstanders collectief te straffen, creëerden de nazi’s een cultuur van angst en onderdrukking, waarbij een persoon niet alleen verantwoordelijk werd gehouden voor eigen daden, maar waarbij ook zijn naasten gevaar liepen.
De verwerping van Sippenhaft in het moderne Duitse recht weerspiegelt de afschuw van het principe van collectieve bestraffing en de focus op individuele rechten. Toch laat de toepassing van soortgelijke methoden in landen zoals Venezuela en Noord-Korea zien dat het idee van familieaansprakelijkheid nog steeds een middel van onderdrukking kan zijn in autoritaire regimes. Het voortbestaan van dergelijke praktijken benadrukt het belang van mensenrechten en de bescherming tegen onrechtvaardige collectieve straffen.
Bronnen en meer informatie
- Kershaw, Ian. Hitler: 1936–1945 Nemesis. Penguin Books, 2000. Dit werk biedt een diepgaande analyse van het Nazi-regime en gaat in op de ideologieën en tactieken, inclusief het gebruik van Sippenhaft na het 20-juli-complot.
- Longerich, Peter. Heinrich Himmler: A Life. Oxford University Press, 2012.
Longerich behandelt het leven van Himmler en legt uit hoe hij het principe van Sippenhaft gebruikte om dissidenten en hun families te straffen. - Bessel, Richard. Nazi Germany and the Second World War. Clarendon Press, 1999.
Bessel bespreekt de rol van collectieve bestraffingen in het handhaven van discipline binnen de Wehrmacht en hoe dit beleid uitmondde in wraakacties tegen families. - Bundesarchiv (Duitse Federale Archieven). Sammlung der Gestapo-Verordnungen und Sippenhaft (1943–1945). Het Bundesarchiv bevat originele documenten en verordeningen van de Gestapo met betrekking tot het gebruik van Sippenhaft, waaronder gevallen van bestraffing voor desertie en verraad.
- Schmid, M. “Die Geschichte der Sippenhaft im Dritten Reich.” Historische Zeitschrift, Vol. 277, No. 1, 2003, pp. 45–68. Dit academische artikel onderzoekt het historische gebruik en de juridische implicaties van Sippenhaft in de nazi-tijd, met speciale nadruk op de 20-juli-samenzwering.
- Nuremberg Trials Project, Harvard Law School Library. Deze bron bevat rechtsdocumenten en transcripties van de Neurenbergprocessen, waar Sippenhaft werd besproken als onderdeel van de aanklachten tegen nazi-leiders.
- Bronnen Mei1940