Pre-dreadnought slagschepen waren de dominante oorlogsschepen van de late 19e en vroege 20e eeuw, ontworpen vóór de revolutie in scheepsbouw die werd ingeluid door HMS Dreadnought in 1906. Hun ontwerp verving de ijzeren slagschepen van de jaren 1870 en 1880. Tijdens hun bloeitijd werden deze schepen niet aangeduid als “pre-dreadnoughts”, maar eenvoudigweg als slagschepen of met termen die hun rang aanduidden, zoals “slagschip van de eerste klasse”.
In deze periode groeide de bouw van slagschepen wereldwijd. Het klassieke ontwerp van de Royal Navy’s Majestic-klasse uit de jaren 1890 werd alom gekopieerd, wat leidde tot een gestandaardiseerde opbouw van slagschepen in verschillende marines. Ondanks hun kracht en strategische waarde werden pre-dreadnoughts abrupt verouderd verklaard na de introductie van HMS Dreadnought, een schip dat de normen voor bewapening en snelheid radicaal verhoogde.
Inhouds opgave
Ontwikkeling en ontwerp
De overgang van ijzeren schepen naar pre-dreadnoughts
De pre-dreadnoughts evolueerden uit de zogenaamde ijzeren slagschepen, zoals de Franse Gloire en de Britse HMS Warrior. Deze schepen, geïntroduceerd in de vroege jaren 1860, waren voorzien van ijzeren bepantsering en bewapening die voornamelijk was opgesteld langs de breedte van het schip.
Een belangrijke innovatie kwam in 1871 met HMS Devastation, het eerste torenslagschip zonder masten en uitgerust met zware geschuttorens. Dit ontwerp, dat sterk deed denken aan latere pre-dreadnoughts, markeerde de overgang naar moderne oorlogsschepen die niet langer afhankelijk waren van zeilen.
Het standaardiseren van ontwerpprincipes
In de jaren 1890 zag de wereldwijde scheepsbouw een verschuiving naar uniformiteit in ontwerp. Het Britse Majestic-klasse ontwerp introduceerde staal als standaardmateriaal en roterende, volledig gepantserde geschuttorens. Deze schepen waren uitgerust met een hoofdgeschut van 12-inch kanonnen, dat krachtiger en lichter was dankzij verbeteringen in wapentechnologie en het gebruik van cordiet als voortdrijvend middel.
De Majestic-klasse werd de blauwdruk voor slagschipontwerpen in veel andere landen, waaronder Duitsland, de Verenigde Staten en Japan. Deze landen begonnen hun eigen vloten van pre-dreadnoughts te bouwen, wat leidde tot een wapenwedloop op zee.
Bewapening: Verschillende kalibers voor specifieke doelen
Hoofdgeschut
Pre-dreadnoughts werden gekenmerkt door hun hoofdgeschut: doorgaans vier zware kanonnen, geplaatst in twee torens, één aan de voorzijde en één aan de achterzijde van het schip. De standaard kalibermaat was 12-inch (305 mm), hoewel eerdere ontwerpen soms grotere maar minder effectieve kanonnen gebruikten.
De hoofdbatterijen waren bedoeld om de dikke bepantsering van vijandelijke slagschepen te doorboren. Door verbeteringen in munitie en geschutsprestaties konden de kanonnen op grotere afstand nauwkeuriger vuren. Britse slagschepen vanaf de Majestic-klasse gebruikten deze standaard, evenals de Japanse en Franse marines.
Secundair geschut
Naast hun hoofdgeschut droegen pre-dreadnoughts een secundaire batterij van lichtere kanonnen, meestal met een kaliber van 6-inch (152 mm). Deze kanonnen hadden een snelle vuursnelheid en werden gebruikt tegen minder zwaar gepantserde vijandelijke schepen, zoals kruisers en torpedoboten. Daarnaast konden ze lichte schade toebrengen aan de onbeschermde delen van vijandelijke slagschepen, zoals de brug en bovenbouw.
Intermediair en tertiair geschut
In sommige pre-dreadnoughts, zoals die van de Amerikaanse en Duitse marines, werd een intermediair geschut toegepast, met kanonnen van 8- tot 10-inch kaliber. Dit concept probeerde meer zware vuurkracht in het ontwerp te integreren, maar bleek uiteindelijk minder effectief.
Het tertiaire geschut bestond uit lichte, snelvuurkanonnen en machinegeweren die bedoeld waren voor korteafstandsverdediging tegen torpedoboten en andere kleine schepen.
Beveiliging en bepantsering
Hoofdbepantsering en citadelontwerp
Pre-dreadnoughts vertrouwden op dikke staalplaten om vitale delen van het schip te beschermen. Het centrale gedeelte van het schip, waar de motoren en munitieopslag zich bevonden, was omgeven door een zware pantsergordel. Deze “citadel” bood de belangrijkste bescherming tegen vijandelijk vuur.
Vanaf de jaren 1890 verbeterden metallurgische innovaties de kwaliteit van pantsermaterialen. IJzer-en-staal samengesteld pantser werd vervangen door gehard staal, bekend als Harvey-pantser, dat al snel werd overtroffen door het krachtigere Krupp-pantser uit Duitsland. Hierdoor konden nieuwe schepen meer bescherming bieden met lichtere en dunnere platen.
Extra beschermingslagen
De hoofdgeschuttorens, magazijnen en commandotorens waren ook zwaar gepantserd. De dekken werden voorzien van lichtere staalplaten om schade door explosieven te minimaliseren. Bovendien boden steenkoolbunkers aan weerszijden van het schip een extra laag bescherming tegen vijandelijke projectielen.
Aandrijving en technologie
Stoommachines en ketels
Pre-dreadnought slagschepen werden aangedreven door stoommachines die energie leverden aan één of meerdere schroeven. De meeste schepen gebruikten drievoudig-expansiemotoren, een belangrijke technologische vooruitgang in vergelijking met eerdere ontwerpen. Deze motoren waren efficiënter, waardoor schepen hogere snelheden konden bereiken met minder brandstofverbruik. Sommige marines, zoals de Franse, experimenteerden met viervoudig-expansiemotoren, maar dit concept werd niet algemeen geaccepteerd.
De stoom werd geproduceerd in ketels, aanvankelijk van het type vuurbuis, maar later steeds vaker van het type waterbuis. Waterbuisketels, zoals de Belleville-ketel, waren compacter, veiliger en konden hogere stoomdruk genereren. Dit maakte een grotere actieradius mogelijk en verbeterde de prestaties van de schepen aanzienlijk.
Brandstof en snelheid
Pre-dreadnoughts gebruikten steenkool als brandstof. Dit vergde grote bunkers aan boord en regelmatig bijtanken in havens. De schepen konden korte tijd extra snelheid behalen door een geforceerde luchtstroom in de ketels, maar dit verhoogde het risico op schade aan de machines.
De topsnelheden van pre-dreadnoughts lagen meestal tussen de 16 en 18 knopen (ongeveer 30 tot 33 km/u). Deze snelheid was voldoende voor de meeste missies, maar werd uiteindelijk ingehaald door de superieure prestaties van dreadnought-slagschepen.
Belangrijke pre-dreadnought klassen
Het Britse voorbeeld: Majestic-klasse
De Majestic-klasse was het archetype van pre-dreadnought slagschepen. Tussen 1895 en 1898 werden negen schepen gebouwd, elk uitgerust met een zwaar 12-inch hoofdgeschut en een efficiënte bepantsering van gehard staal. De schepen waren ontworpen voor operaties op volle zee, met verbeterde zeewaardigheid en geavanceerde vuurleidingssystemen voor die tijd. Deze klasse vormde het model voor slagschepen in veel andere marines.
Duitse innovaties: Brandenburg- en Kaiser Friedrich III-klassen
Duitsland begon met de bouw van zijn eerste pre-dreadnoughts in de jaren 1890. De Brandenburg-klasse had zes zware kanonnen in drie dubbele geschuttorens, een afwijkend ontwerp dat meer vuurkracht bood, maar ook complexer was. Latere klassen, zoals de Kaiser Friedrich III-klasse, volgden het traditionele ontwerp met vier zware kanonnen en verbeterde bepantsering. Deze schepen speelden een cruciale rol in de opbouw van de Duitse marine als een serieuze concurrent van de Royal Navy.
De Verenigde Staten: Indiana-klasse
De Amerikaanse Indiana-klasse, gelanceerd in de jaren 1890, introduceerde een innovatief concept met een intermediair geschut van 8-inch kanonnen naast het 13-inch hoofdgeschut. Hoewel de schepen beperkt waren in hun actieradius en prestaties op volle zee, toonden ze het vermogen van de Amerikaanse marine om te concurreren met gevestigde Europese machten.
Japanse vooruitgang: Fuji-klasse
Japanse pre-dreadnoughts, zoals de Fuji-klasse, werden gebouwd in Groot-Brittannië en weerspiegelden de technologische vooruitgang van die tijd. Deze schepen speelden een sleutelrol in de Russisch-Japanse Oorlog, met name in de Slag bij Tsushima, waar ze Russische slagschepen overtroffen in vuurkracht en snelheid.
Oorlogsvoering en strategisch gebruik
Slagen en conflicten
Pre-dreadnoughts namen deel aan een aantal belangrijke zeeslagen in de late 19e en vroege 20e eeuw. De Russisch-Japanse Oorlog (1904-1905) was het eerste grote conflict waarin deze schepen op grote schaal werden ingezet. De Slag bij Tsushima in mei 1905 was een beslissende overwinning voor de Japanse marine en toonde aan dat goed geleide pre-dreadnoughts nog steeds effectief konden zijn in de juiste omstandigheden.
Tijdens de Spaans-Amerikaanse Oorlog in 1898 gebruikten de Verenigde Staten pre-dreadnoughts tegen de verouderde Spaanse vloot. De overwinning bij de Slag bij Santiago de Cuba onderstreepte het strategische belang van deze schepen in koloniale conflicten.
Beperkingen en de opkomst van dreadnoughts
Hoewel pre-dreadnoughts dominant waren in hun tijd, werd hun ontwerp steeds beperkter door technologische vooruitgang. Grotere schietafstanden en krachtiger bewapening benadrukten de noodzaak van uniforme, zware kanonnen, zoals geïntroduceerd door HMS Dreadnought in 1906. De hogere snelheid en vuurkracht van dreadnoughts maakten pre-dreadnoughts snel achterhaald, hoewel ze in secundaire rollen bleven dienen.
De rol van pre-dreadnoughts in latere conflicten
Pre-dreadnoughts tijdens de Eerste Wereldoorlog
Hoewel de introductie van dreadnoughts pre-dreadnoughts verouderde, bleven ze operationeel in de Eerste Wereldoorlog. Hun relatieve ouderdom en lagere waarde maakten ze geschikt voor gevaarlijke operaties, zoals kustbeschietingen en het verdedigen van havens. Ze werden ook ingezet in minder strategisch cruciale theaters, waar modernere slagschepen niet konden worden gemist.
De Slag om Gallipoli (1915)
Bij de Dardanellen-campagne speelden pre-dreadnoughts een belangrijke rol. Britse en Franse schepen ondersteunden amfibische landingen en probeerden de doorgang door de zeestraat te forceren. Twaalf pre-dreadnoughts, waaronder HMS Canopus en de Franse Bouvet, namen deel aan de operatie. Drie schepen werden tot zinken gebracht door mijnen, waaronder de Bouvet, wat het vertrouwen in deze oudere schepen verder ondermijnde.
De Duitse pre-dreadnoughts in de Oostzee
De Duitse marine gebruikte haar pre-dreadnoughts voornamelijk in de Oostzee. Hier boden ze ondersteuning bij operaties tegen Rusland, zoals artilleriebeschietingen van kustdoelen en het verdedigen van konvooiroutes. Hoewel hun vuurkracht en snelheid beperkt waren, bleken ze effectief in defensieve operaties tegen minder bedreigende vijandelijke vloten.
Beperkingen in grote zeeslagen
In grote gevechten zoals de Slag bij Jutland (1916) speelden pre-dreadnoughts een marginale rol. Vijf oudere Duitse slagschepen, door hun bemanningen “vijf-minutenschepen” genoemd vanwege hun kwetsbaarheid, voerden een ondersteunende rol uit. Eén van hen, SMS Pommern, werd tot zinken gebracht tijdens een nachtelijke confrontatie. Dit benadrukte de ongeschiktheid van pre-dreadnoughts tegen moderne slagschepen en slagkruisers.
Pre-dreadnoughts in de Tweede Wereldoorlog
Hoewel de meeste pre-dreadnoughts tegen het einde van de Eerste Wereldoorlog buiten dienst waren gesteld, overleefden enkele schepen in reservevloten of als hulpschepen. Twee Duitse pre-dreadnoughts, SMS Schleswig-Holstein en SMS Schlesien, werden reactief ingezet tijdens de Tweede Wereldoorlog.
Schleswig-Holstein en het begin van de oorlog
SMS Schleswig-Holstein vuurde de eerste schoten van de Tweede Wereldoorlog af tijdens de beschieting van de Poolse militaire post op Westerplatte op 1 september 1939. Dit symbolische gebruik van een verouderd slagschip markeerde het begin van de Duitse invasie van Polen. Het schip bleef tijdens de oorlog dienstdoen als trainings- en ondersteuningsschip, totdat het in 1944 werd beschadigd door een geallieerde luchtaanval en later tot zinken werd gebracht.
Andere rollen en lotgevallen
De Schlesien diende in een ondersteunende rol als mijnenlegger en trainingsschip. Ze liep op een mijn in 1945 en werd kort daarna door haar eigen bemanning tot zinken gebracht. Andere pre-dreadnoughts, zoals de voormalige Griekse schepen Kilkis en Lemnos, werden vernietigd tijdens Duitse luchtaanvallen in 1941.
De nalatenschap van pre-dreadnoughts
Culturele en historische waarde
Hoewel de meeste pre-dreadnoughts tegen de jaren 1950 waren gesloopt, zijn hun bijdragen aan maritieme technologie en zeestrategieën blijvend. Deze schepen vormden de overgang van ijzeren oorlogsschepen naar de moderne slagschepen en waren het middelpunt van enkele van de meest cruciale conflicten van hun tijd.
Het enige bewaarde pre-dreadnought slagschip, de Japanse Mikasa, staat vandaag de dag in Yokosuka als museumschip. Als vlaggenschip tijdens de Slag bij Tsushima is Mikasa een belangrijk symbool van maritieme innovatie en nationale trots.
Technologische lessen
De ontwikkeling van pre-dreadnoughts benadrukte de noodzaak van aanpassingen in bepantsering, bewapening en aandrijving. Innovaties zoals gehard staal, snelvuurgeschut en efficiëntere stoommachines legden de basis voor latere maritieme ontwerpen. De beperkingen van hun ontwerp, met name het gebruik van meerdere kalibers geschut, werden direct opgelost in de “all-big-gun”-benadering van dreadnoughts.
Conclusie: De impact en erfenis van pre-dreadnought slagschepen
Pre-dreadnought slagschepen speelden een cruciale rol in de evolutie van maritieme oorlogvoering tussen de jaren 1880 en 1906. Ze vertegenwoordigden een tijdperk waarin staal, stoomaandrijving en innovatieve bewapening de dominante kenmerken waren van de scheepsbouw. Hoewel deze schepen snel verouderd raakten door de komst van dreadnoughts, behielden ze hun strategische waarde in secundaire rollen tijdens zowel de Eerste als de Tweede Wereldoorlog.
Hun ontwerp en prestaties legden de basis voor modernere slagschepen. Innovaties in bepantsering, bewapening en stoomtechnologie hebben niet alleen de technische ontwikkeling van oorlogsschepen beïnvloed, maar ook de militaire strategieën van de betrokken naties. Het enige overgebleven voorbeeld, de Japanse Mikasa, herinnert ons aan de historische betekenis van deze schepen en hun rol in het vormgeven van de maritieme geschiedenis.
Bronnen en meer informatie
- Afbeelding:photographer not identified, Public domain, via Wikimedia Commons
- Sondhaus, L. (2001). Naval Warfare, 1815–1914. Routledge.
- Gardiner, R., & Gray, R. (1984). Conway’s All the World’s Fighting Ships, 1860–1905. Conway Maritime Press.
- Evans, D., & Peattie, M. (1997). Kaigun: Strategy, Tactics, and Technology in the Imperial Japanese Navy, 1887–1941. Naval Institute Press.
- Lambert, A. (2016). The British Battleship: 1906-1946. Pen & Sword Books.
- Forczyk, Robert (2009). Russian Battleship vs Japanese Battleship, Yellow Sea 1904-05. Oxford: Osprey. ISBN 978-1-84603-330-8.
- Friedman, Norman (2018). British Battleships of the Victorian Era. Annapolis, Maryland: Naval Institute Press. ISBN 978-1-68247-329-0.
- Gardiner, Robert, ed. (2001) [1992]. The Eclipse of the Big Gun: The Warship 1906–45. Conway’s History of the Ship. Edison, New Jersey: Chartwell Books. ISBN 0-7858-1414-0.
- Griffiths, Denis (1992). “Warship Machinery”. In Gardiner, Robert (ed.). Steam, Steel and Shellfire: The Steam Warship 1815–1905. Conway’s History of the Ship. London: Conway Maritime Press. pp. 170–178. ISBN 1-55750-774-0.
- Gröner, Erich (1990). German Warships: 1815–1945. Vol. I: Major Surface Vessels. Annapolis: Naval Institute Press. ISBN 978-0-87021-790-6.
- Langensiepen, Bernd & Güleryüz, Ahmet (1995). The Ottoman Steam Navy 1828–1923. London: Conway Maritime Press. ISBN 978-0-85177-610-1.
- Massie, Robert K. (2004). Dreadnought: Britain, Germany and the Coming of the Great War. Pimlico, London. ISBN 978-1-84413-528-8.
- Massie, Robert K. (2003). Castles of Steel: Britain, Germany, and the Winning of the Great War at Sea. New York: Random House. ISBN 978-0-679-45671-1.
- Bronnen Mei1940
.jpg){kind=link}