SMERSH (Russisch: СМЕРШ) was een overkoepelende organisatie voor drie onafhankelijke contraspionagediensten binnen het Rode Leger, opgericht in 1942 of eerder en officieel aangekondigd op 14 april 1943. De naam SMERSH werd bedacht door Jozef Stalin en is een afkorting van de Russische uitdrukking Смерть шпионам (Smert’ shpionam), wat “Dood aan spionnen” betekent. Het officiële doel van SMERSH was om pogingen van nazi-Duitse infiltratie van het Rode Leger aan het oostfront te dwarsbomen.
Inhouds opgave
Taken en verantwoordelijkheden
Het officiële statuut van SMERSH omvatte een breed scala aan taken, waaronder contraspionage, antiterrorisme en het voorkomen van activiteiten van buitenlandse inlichtingendiensten binnen het Rode Leger. Daarnaast had SMERSH de verantwoordelijkheid voor het bestrijden van “anti-Sovjet-elementen” in het leger, het beschermen van de frontlinies tegen spionnen en verraders, en het onderzoeken van deserteurs en zelf toegebrachte verwondingen onder militairen.
Historische achtergrond en oprichting
Tot 3 februari 1941 was de 4e afdeling (Speciale Afdeling, OO) van het Hoofd Directoraat van Staatsveiligheid (GUGB), onderdeel van het Volkscommissariaat voor Binnenlandse Zaken (NKVD), verantwoordelijk voor militaire contraspionage binnen de Sovjetstrijdkrachten. Op deze datum werd de Speciale Afdeling losgemaakt van de GUGB van de NKVD. Dit leidde tot de reorganisatie van de inlichtingendiensten, waarbij afdelingen hernoemd en herverdeeld werden.
Reorganisatie in 1941
Door een gezamenlijk bevel van de NKVD en de NKGB op 12 februari 1941 werden de structuren van de GUGB herzien en verdeeld. De voormalige 4e afdeling werd gesplitst in drie nieuwe secties. Een van deze secties, belast met militaire contraspionage binnen de NKVD-troepen, werd het 3e NKVD-departement of OKR (Otdel KontrRazvedki), onder leiding van Aleksandr Belyanov. Ondertussen werd een aanzienlijk deel van de afdeling toegewezen aan het Commissariaat van Defensie en vormde het de 3e directie van het Rode Leger.
Op 25 februari 1941 werd Viktor Abakumov benoemd tot plaatsvervangend commissaris van de NKVD en kreeg hij de supervisie over deze en andere belangrijke afdelingen.
Impact van operatie Barbarossa
De Duitse invasie van de Sovjet-Unie op 22 juni 1941, bekend als Operatie Barbarossa, leidde tot een herziening van de contraspionagestructuur. Op 17 juli 1941 tekende Stalin, in zijn rol als voorzitter van het Staatsverdedigingscomité, een speciaal decreet dat het herstel van militaire contraspionage binnen de NKVD beval. Deze herstructurering leidde tot de oprichting van de directie van speciale afdelingen (UOO), met Viktor Abakumov als hoofd. Dit gaf de UOO aanzienlijke bevoegdheden en flexibiliteit in besluitvorming.
In januari 1942 werd de marinedivisie, die tot dan toe onafhankelijk opereerde, ook opgenomen in de directie van speciale afdelingen.
De oprichting van SMERSH in 1943
Met de stabilisatie van de fronten in 1943 besloot het Staatsverdedigingscomité onder leiding van Stalin tot een verdere herstructurering van de veiligheidsdiensten. Op 14 april 1943 werd een besluit genomen om het Volkscommissariaat voor Binnenlandse Zaken (NKVD) op te splitsen in drie afzonderlijke organisaties. Dit resulteerde in de oprichting van SMERSH binnen het Volkscommissariaat van Defensie, dat formeel bekend stond als de Hoofddirectie voor Contraspionage (GUKR SMERSH).
Structuur en leiderschap
De leiding van SMERSH viel onder Viktor Abakumov, die tot het einde van de organisatie in 1946 het hoofd bleef. Onder zijn leiding kreeg SMERSH een duidelijke hiërarchische structuur, met gespecialiseerde afdelingen die verantwoordelijk waren voor verschillende contraspionageactiviteiten. De hoofdafdelingen van SMERSH omvatten:
- De 1e afdeling: verantwoordelijk voor contraspionage binnen het Rode Leger.
- De 2e afdeling: betrokken bij het onderzoeken van krijgsgevangenen en het verzamelen van inlichtingen van bevrijde gebieden.
- De 3e afdeling: gespecialiseerd in het identificeren van Duitse agenten en het uitvoeren van radiogames.
- De 4e afdeling: actief in het uitvoeren van contraspionageoperaties achter de vijandelijke linies.
SMERSH opereerde als een centrale organisatie, maar had ook veldorganen, bekend als UKR SMERSH, die direct verbonden waren met de fronten en legereenheden.
Taken en methoden
SMERSH werd belast met de bescherming van het Rode Leger tegen spionage en subversieve activiteiten. De taken varieerden van het opsporen en ondervragen van vijandelijke agenten tot het beoordelen van de loyaliteit van partizanen die achter vijandelijke linies hadden gevochten. De organisatie gebruikte verschillende methoden, waaronder het inzetten van informanten, radiogames en het verspreiden van desinformatie. Informanten waren cruciaal; SMERSH-officieren werden toegewezen aan bataljons en kregen de taak om netwerkstructuren van informanten op te bouwen.
SMERSH na de Tweede Wereldoorlog en ontbinding
Na het einde van de Tweede Wereldoorlog, toen de gevechten zich verplaatsten naar de nasleep van het conflict en de opruiming van voormalige bezette gebieden, breidde SMERSH zijn activiteiten uit. De organisatie was betrokken bij het filteren van bevrijde krijgsgevangenen en dwangarbeiders om loyaliteit te waarborgen en potentiële infiltranten op te sporen. Daarnaast hield SMERSH zich bezig met het arresteren en neutraliseren van leden van anti-communistische groepen, zoals het Russische Bevrijdingsleger en de Organisatie van Oekraïense Nationalisten.
Rol bij het einde van de oorlog
Een van de laatste grote taken van SMERSH was het vinden van Adolf Hitler en het verifiëren van zijn dood. In mei 1945 vonden SMERSH-agenten het gedeeltelijk verbrande lichaam van Hitler nabij de Führerbunker in Berlijn. Na een onderzoek werd vastgesteld dat het om Hitler ging en werden de overblijfselen in het geheim begraven in Magdeburg, waar ze bleven tot hun vernietiging in 1970.
Daarnaast was SMERSH betrokken bij het onderdrukken van naoorlogse verzetsbewegingen, waaronder operaties tegen de Armia Krajowa en andere opstandige groepen in Polen en de Baltische staten.
Ontbinding en overname door de MGB
Op 4 mei 1946 werd SMERSH officieel ontbonden en werden de taken overgedragen aan het Ministerie van Staatsveiligheid (MGB). Dit markeerde het einde van SMERSH als een onafhankelijke contraspionage-eenheid, maar de methoden en strategieën die het ontwikkelde, bleven een belangrijk onderdeel van de Sovjet-veiligheidsdiensten.
Conclusie
SMERSH speelde een cruciale rol in de verdediging van de Sovjet-Unie tijdens de Tweede Wereldoorlog door middel van een uitgebreide contraspionage-operatie die zich uitstrekte van het front tot diep in vijandelijk gebied. De organisatie was berucht om haar effectieve, maar vaak meedogenloze methoden om de veiligheid van de Sovjetstaat te waarborgen. Hoewel SMERSH in 1946 werd ontbonden, bleef de impact van zijn activiteiten voelbaar in de structuur van de Sovjet-inlichtingendiensten in de jaren die volgden.
Bronnen en meer informatie
- Afbeelding: Maksym Kozlenko, CC BY-SA 4.0, via Wikimedia Commons
- Birstein, Vadim J., SMERSH: Stalin’s Secret Weapon, een uitgebreid overzicht van de rol en methoden van SMERSH tijdens en na de Tweede Wereldoorlog.
- Harris, James, The Great Fear: Stalin’s Terror of the 1930s, die ook relevante context biedt over de veiligheidsdiensten van de Sovjet-Unie en de politieke cultuur van die tijd.
- Bronnen Mei1940
