De Spaanse burgeroorlog was een burgeroorlog in Spanje die van 1936 tot 1939 werd uitgevochten tussen de Republikeinen en de Nationalisten. De Republikeinen waren loyaal aan de linkse Volksfrontregering van de Tweede Spaanse Republiek.
Het Volksfront werd gevormd door de Spaanse Socialistische Arbeiderspartij (PSOE), communistische partij van Spanje (PCE) en de republikeinen – Republikeins Links (IR) (geleid door Azaña) en Republikeinse Unie (UR) (geleid door Diego Martínez Barrio). Dit pact werd gesteund door Galicische (PG) en Catalaanse nationalisten (ERC), de POUM, de socialistische vakbond Workers’ General Union (UGT) en de anarchistische vakbond, de Confederación Nacional del Trabajo (CNT). Veel anarchisten die later aan de zijde van het Volksfront zouden vechten tijdens de Spaanse Burgeroorlog, steunden hen niet in de verkiezingen en drongen in plaats daarvan aan op onthouding.
Het Volksfront vocht tegen een opstand van de Nationalisten, een alliantie van Falangisten, monarchisten, conservatieven en traditionalisten, geleid door een militaire junta onder wie generaal Francisco Franco al snel een overheersende rol kreeg. Vanwege het internationale politieke klimaat in die tijd had de oorlog vele facetten en werd hij afwisselend gezien als klassenstrijd, een religieuze strijd, een strijd tussen dictatuur en republikeinse democratie, tussen revolutie en contrarevolutie, en tussen fascisme en communisme.
Volgens Claude Bowers, de Amerikaanse ambassadeur in Spanje tijdens de oorlog, was het de “generale repetitie” voor de Tweede Wereldoorlog. De nationalisten wonnen de oorlog, die begin 1939 eindigde, en regeerden Spanje tot de dood van Franco in november 1975.
De oorlog begon na een pronunciamiento (een verklaring van militaire oppositie, van opstand) tegen de Republikeinse regering door een groep generaals van de Spaanse Republikeinse Strijdkrachten, met generaal Emilio Mola als de primaire planner en leider en met generaal José Sanjurjo als boegbeeld. De regering was destijds een coalitie van Republikeinen, in de Cortes gesteund door communistische en socialistische partijen, onder leiding van de centrumlinkse president Manuel Azaña.
De nationalistische groep werd gesteund door een aantal conservatieve groepen, waaronder CEDA, monarchisten, waaronder zowel de tegengestelde Alfonsisten als de religieus conservatieve carlisten, en de Falange Española de las JONS, een fascistische politieke partij. Na de dood van Sanjurjo, Emilio Mola en Manuel Goded Llopis kwam Franco naar voren als de overgebleven leider van de nationalistische kant.
De staatsgreep werd gesteund door militaire eenheden in Marokko, Pamplona, Burgos, Zaragoza, Valladolid, Cádiz, Córdoba en Sevilla. Rebellerende eenheden in bijna alle belangrijke steden – zoals Madrid, Barcelona, Valencia, Bilbao en Málaga – kregen echter geen controle en die steden bleven onder controle van de regering. Hierdoor raakte Spanje militair en politiek verdeeld. De Nationalisten en de Republikeinse regering vochten om de controle over het land.
De nationalistische troepen ontvingen munitie, soldaten en luchtsteun van fascistisch Italië en nazi-Duitsland, terwijl de republikeinse kant steun kreeg van de Sovjet-Unie en Mexico. Andere landen, zoals het Verenigd Koninkrijk, de Franse Derde Republiek en de Verenigde Staten, bleven de Republikeinse regering erkennen, maar volgden een officieel beleid van non-interventie. Ondanks dit beleid namen tienduizenden burgers uit non-interventionistische landen rechtstreeks deel aan het conflict. Ze vochten vooral in de pro-Republikeinse Internationale Brigades, waartoe ook enkele duizenden ballingen van pro-nationalistische regimes behoorden.
De nationalisten rukten op vanuit hun bolwerken in het zuiden en westen en veroverden in 1937 het grootste deel van de noordelijke kustlijn van Spanje. Ze belegerden ook Madrid en het gebied in het zuiden en westen voor een groot deel van de oorlog. Nadat een groot deel van Catalonië in 1938 en 1939 was veroverd en Madrid van Barcelona was afgesneden, werd de republikeinse militaire positie hopeloos. Na de val zonder weerstand van Barcelona in januari 1939 werd het Franco regime in februari 1939 erkend door Frankrijk en het Verenigd Koninkrijk.
Op 5 maart 1939 leidde kolonel Segismundo Casado een militaire staatsgreep tegen de Republikeinse regering. Na een intern conflict tussen Republikeinse facties in Madrid in dezelfde maand, trok Franco de hoofdstad binnen en verklaarde de overwinning op 1 april 1939. Honderdduizenden Spanjaarden vluchtten naar vluchtelingenkampen in Zuid-Frankrijk. Degenen die geassocieerd werden met de verliezende Republikeinen die bleven, werden vervolgd door de zegevierende nationalisten. Franco vestigde een dictatuur waarin alle rechtse partijen werden samengevoegd in de structuur van het Franco-regime.
De oorlog werd opmerkelijk vanwege de passie en politieke verdeeldheid die het inspireerde en vanwege de vele gruweldaden die plaatsvonden. Georganiseerde zuiveringen vonden plaats in gebied dat door franco’s troepen was veroverd, zodat ze hun toekomstige regime konden consolideren. Massa-executies op kleinere schaal vonden ook plaats in gebieden die door de Republikeinen werden gecontroleerd, met de deelname van lokale autoriteiten die van locatie tot locatie varieerden.
