Paus Pius XII, geboren als Eugenio Maria Giuseppe Giovanni Pacelli (Rome, 2 maart 1876 – Castel Gandolfo, 9 oktober 1958), was een Italiaanse paus die de Rooms-Katholieke Kerk leidde van 1939 tot aan zijn dood. Zijn pontificaat viel samen met enkele van de meest turbulente periodes van de 20e eeuw, waaronder de Tweede Wereldoorlog en de dreiging van de Koude Oorlog. Theologisch gezien is hij vooral bekend vanwege de plechtige definitie van het dogma van de Maria-Tenhemelopneming met ziel en lichaam in 1950.
Inhouds opgave
Vroege leven en carrière
Eugenio Pacelli werd geboren in een vooraanstaande Romeinse familie met diepe banden met de Kerk. Zijn grootvader was de onderhandelaar van het Concordaat van 1817 tussen de Heilige Stoel en het Koninkrijk Napels. Pacelli zelf begon zijn kerkelijke carrière op jonge leeftijd, studeerde aan de Gregoriaanse Universiteit en de Pauselijke Ecclesiastische Academie en werd in 1899 tot priester gewijd.
Diplomatieke dienst en concordaten
Pacelli’s diplomatieke talenten kwamen al snel naar voren. In 1917 werd hij benoemd tot apostolisch nuntius in Beieren, en later, in 1929, tot kardinaal en staatssecretaris van het Vaticaan. Zijn meest opvallende diplomatieke prestatie was het onderhandelen over verschillende concordaten met Europese landen, waaronder het controversiële Rijksconcordaat met nazi-Duitsland in 1933.
Het Rijksconcordaat van 1933
Op 20 juli 1933, in nauwe samenwerking met Ludwig Kaas en Franz von Papen, sloot Pacelli het Rijksconcordaat af met de jonge nationaalsocialistische regering van Adolf Hitler. Dit verdrag maakte het mogelijk voor de katholieken in Duitsland om hun geloof relatief ongestoord te beleven, ondanks de beperkende maatregelen van eerdere regeringen sinds Otto von Bismarck. Echter, het verdrag had ook de implicatie dat het Vaticaan het bewind van Hitler erkende.
Door de instemming van de Rooms-Katholieke Centrum Partij met de zogenaamde toestemmingswet, kon Hitler met onbeperkte macht regeren. Een ander element uit dit verdrag was dat de benoemingen van aartsbisschoppen en bisschoppen pas gedaan mochten worden nadat de rijkskanselier ervan in kennis was gesteld en er geen bezwaren van algemeen politieke aard bestonden.
Relatie tot nazi-Duitsland
Het Rijksconcordaat werd aanvankelijk gezien als een groot succes voor de Kerk. Echter, de ware aard van het nazi-regime werd al snel duidelijk en veel van de beloften uit het concordaat bleken waardeloos. Pacelli opende daarop een diplomatiek offensief om de situatie te verbeteren.
De encycliek Mit brennender Sorge
Op aandringen van de Duitse bisschoppen gaf Paus Pius XI in 1936 aan Eugenio Pacelli de opdracht een encycliek op te stellen die de situatie in nazi-Duitsland aan de kaak stelde. Het resultaat was de encycliek Mit brennender Sorge, die in 1937 werd uitgebracht en tijdens de mis van Palmzondag in de Duitse kerken werd voorgelezen. In deze encycliek sprak de Kerk zich uit tegen de vervolging van de Kerk en het neopaganisme van de nazi’s. Hoewel de Joden niet specifiek werden genoemd, werd ook de rassenpolitiek van de nazi’s aan de orde gesteld.
Pacelli verdedigde later het Rijksconcordaat door te stellen dat het niet bedoeld was om de situatie te verbeteren of het nationaalsocialisme te ondersteunen, maar dat het enige voordelen opleverde of tenminste grotere gevaren voorkwam.
Het pontificaat van Paus Pius XII
Begin van het pontificaat en de Tweede Wereldoorlog
Eugenio Pacelli werd tot paus gekozen op 2 maart 1939, enkele maanden voor het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog. Als Paus Pius XII stond hij voor de enorme uitdaging om de Kerk door deze donkere periode te leiden. Zijn pontificaat werd gekenmerkt door diplomatieke inspanningen om vrede te bevorderen en humanitaire hulp te bieden aan de slachtoffers van de oorlog.
Neutraliteit en diplomatie
Pius XII koos voor een beleid van strikte neutraliteit om de belangen van de Katholieke Kerk en de gelovigen in alle betrokken landen te beschermen. Deze neutraliteit was echter controversieel. Sommigen beschuldigden hem van passiviteit ten opzichte van de nazi-gruweldaden, terwijl anderen zijn diplomatieke inspanningen en geheime hulp aan Joden en andere vervolgenden prezen.
Hulp aan de Joden en andere vervolgden
Tijdens de oorlog zette Pius XII zich in om Joden en andere vervolgden te helpen. Het Vaticaan verleende onderdak aan duizenden Joden en verzette zich tegen de deportaties. Paus Pius XII gaf instructies aan kloosters en kerken om onderdak te bieden aan vervolgden. Hij stuurde ook verzoeken aan regeringen om de vervolgingen te stoppen. Hoewel zijn acties vaak in het geheim werden uitgevoerd om het leven van de betrokkenen niet in gevaar te brengen, zijn er vele getuigenissen die zijn inspanningen bevestigen.
Na de Tweede Wereldoorlog: de dreiging van de Koude Oorlog
Herstel en verzoening
Na het einde van de Tweede Wereldoorlog richtte Pius XII zich op het herstel en de verzoening in Europa. Hij riep op tot wederopbouw en samenwerking tussen de naties om een nieuwe oorlog te voorkomen. De paus benadrukte de noodzaak van gerechtigheid en naastenliefde in de relaties tussen de overwinnaars en de verslagen naties.
De Koude Oorlog
De naoorlogse periode werd al snel overschaduwd door de Koude Oorlog, een tijdperk van politieke spanning tussen de Verenigde Staten en de Sovjet-Unie. Pius XII was een fervent tegenstander van het communisme, dat hij zag als een bedreiging voor de religieuze vrijheid en de menselijke waardigheid. Hij moedigde katholieke gelovigen aan om standvastig te blijven in hun geloof en zich te verzetten tegen atheïstische ideologieën.
Theologische bijdragen en hervormingen
Dogma van de Maria-Tenhemelopneming
Een van de meest theologisch belangrijke gebeurtenissen tijdens het pontificaat van Pius XII was de proclamatie van het dogma van de Maria-Tenhemelopneming in 1950. Dit dogma stelt dat Maria, de moeder van Jezus, met lichaam en ziel in de hemel werd opgenomen. Deze plechtige definitie benadrukte de rol van Maria in het katholieke geloof en versterkte de Mariadevotie onder de gelovigen.
Liturgische hervormingen
Pius XII introduceerde ook verschillende liturgische hervormingen. Hij moedigde een actieve deelname van de gelovigen aan de mis aan en stond toe dat delen van de liturgie in de volkstaal werden gevierd, hoewel het Latijn de hoofdtaal bleef. Deze hervormingen waren een voorloper van de latere vernieuwingen die tijdens het Tweede Vaticaans Concilie (1962-1965) werden doorgevoerd.
Controverses en kritiek
Beschuldigingen van stilzwijgen
Een van de meest controversiële aspecten van het pontificaat van Pius XII was zijn vermeende stilzwijgen tijdens de Holocaust. Critici, waaronder sommige historici en overlevenden van de Holocaust, hebben hem verweten niet openlijk genoeg te hebben gesproken tegen de genocide van de Joden door de nazi’s. Deze beschuldigingen zijn deels gebaseerd op de diplomatieke neutraliteit die de paus tijdens de oorlog probeerde te handhaven.
Verdediging en positieve getuigenissen
Aan de andere kant hebben verschillende onderzoekers en getuigen, waaronder vooraanstaande Joodse leiders van die tijd, de paus verdedigd. Zij wijzen op de vele geheime operaties en inspanningen van het Vaticaan om Joden te redden. Onderzoekers hebben documenten en getuigenissen gevonden die aantonen dat Pius XII achter de schermen hard werkte om zoveel mogelijk levens te redden zonder de situatie verder te verergeren.
Historisch onderzoek en debat
De kwestie van Pius XII’s houding tijdens de Holocaust blijft een onderwerp van intens historisch onderzoek en debat. De opening van de Vaticaanse archieven over zijn pontificaat in maart 2020 heeft nieuw licht geworpen op zijn acties en beslissingen. Veel historici hopen dat deze documenten een meer genuanceerd beeld zullen geven van Pius XII’s rol tijdens de Tweede Wereldoorlog.
Sociale encyclieken en wereldwijde invloed
Encyclicen en sociale leer
Pius XII publiceerde een aantal belangrijke encyclieken die invloed hadden op de sociale leer van de Kerk. Een van de meest opvallende was Mystici Corporis Christi (1943), waarin hij de Kerk beschreef als het Mystieke Lichaam van Christus. Deze encycliek benadrukte de eenheid van de Kerk en de noodzaak van samenwerking en solidariteit onder christenen.
Wereldwijde invloed
Onder zijn leiding versterkte de Katholieke Kerk haar aanwezigheid en invloed over de hele wereld. Pius XII steunde missionaire activiteiten in Afrika, Azië en Latijns-Amerika, en bevorderde de oprichting van nieuwe bisdommen en seminaries. Hij moedigde katholieken wereldwijd aan om zich in te zetten voor gerechtigheid, vrede en de verdediging van de menselijke waardigheid.
Nalatenschap en betekenis
Erfenis van Pius XII
De nalatenschap van Pius XII is complex en omstreden. Aan de ene kant wordt hij herinnerd als een paus die de Kerk door een van de moeilijkste periodes van de moderne geschiedenis leidde, en die belangrijke theologische en liturgische bijdragen leverde. Aan de andere kant blijft zijn houding tijdens de Holocaust een punt van discussie.
De zaligverklaringsprocedure
In 1965, zeven jaar na zijn dood, werd de zaligverklaringsprocedure voor Pius XII gestart. Deze procedure, die de eerste stap is naar mogelijke heiligverklaring, heeft geleid tot verdere discussies over zijn leven en pontificaat. Voorstanders wijzen op zijn diep geloof en zijn inspanningen om te helpen tijdens de oorlog, terwijl tegenstanders zijn stilzwijgen tijdens de Holocaust blijven bekritiseren.
Conclusie
Paus Pius XII was een complexe en invloedrijke figuur wiens pontificaat plaatsvond tijdens enkele van de meest tumultueuze jaren van de 20e eeuw. Zijn diplomatieke inspanningen, theologische bijdragen, en pogingen tot hulpverlening tijdens de Tweede Wereldoorlog laten een gemengd, maar intrigerend beeld achter. Terwijl de discussie over zijn rol tijdens de Holocaust voortduurt, blijft zijn invloed op de Katholieke Kerk en zijn streven naar vrede en gerechtigheid onvergetelijk.
Bronnen
- Phayer, Michael. The Catholic Church and the Holocaust, 1930-1965. Indiana University Press, 2000.
- Chadwick, Owen. Britain and the Vatican During the Second World War. Cambridge University Press, 1986.
- Kertzer, David I. The Pope and Mussolini: The Secret History of Pius XI and the Rise of Fascism in Europe. Random House, 2014.
- Cornwell, John. Hitler’s Pope: The Secret History of Pius XII. Viking, 1999.
- Zuccotti, Susan. Under His Very Windows: The Vatican and the Holocaust in Italy. Yale University Press, 2000.
- Vaticaanse archieven, geopend in maart 2020 voor onderzoek naar Pius XII.
- Afbeelding: Michael Pitcairn , Public domain, via Wikimedia Commons
- Bronnen Mei1940
