Het Theresienstadt Getto, officieel bekend als Theresienstadt Ghetto, werd in 1941 door de SS opgericht in de vestingstad Terezín, gelegen in het door nazi-Duitsland bezette Protectoraat Bohemen en Moravië (het huidige Tsjechië). Theresienstadt was uniek in zijn rol als zowel doorgangskamp naar de vernietigingskampen als een onderdeel van de nazi-propaganda. Het getto was een macabere creatie die niet alleen bedoeld was om Joden te verzamelen en uiteindelijk te deporteren naar de oostelijke concentratiekampen, maar ook om een façade van een ‘modelgetto’ te tonen aan de buitenwereld, met name aan internationale organisaties zoals het Rode Kruis. Ondanks deze propagandistische opzet waren de levensomstandigheden in Theresienstadt erbarmelijk, met als gevolg een hoog sterftecijfer door ondervoeding en ziekte.
Inhouds opgave
Oprichting en eerste transporten
Het besluit om Theresienstadt om te vormen tot een getto werd genomen in oktober 1941, op een moment dat de nazi’s begonnen met het plannen van de grootschalige deportaties van Joden uit Duitsland, Oostenrijk en het Protectoraat naar de getto’s in Oost-Europa. In deze bijeenkomst, waaraan onder anderen Adolf Eichmann, hoofd van de afdeling Joodse Zaken bij de Reichssicherheitshauptamt (RSHA), deelnam, werd besloten om Theresienstadt in te richten als een tijdelijk doorgangskamp voor Tsjechische Joden. Later zou het ook worden gebruikt voor andere Europese Joden, waaronder ouderen en prominente figuren uit Duitsland en Oostenrijk, wier deportatie naar vernietigingskampen mogelijk internationale aandacht zou trekken.
De eerste deportatie naar Theresienstadt vond plaats op 24 november 1941. Een groep van 342 jonge Joodse mannen arriveerde als de zogenaamde Aufbaukommando (Werkploeg), met als taak de infrastructuur van de vestingstad aan te passen voor de verwachte toestroom van Joden. Zij werden gevolgd door andere transporten, waaronder een groot aantal Joodse ambachtslieden en ingenieurs, die tot september 1943 waren vrijgesteld van verdere deportatie. Dit was echter slechts een tijdelijke maatregel; in werkelijkheid was Theresienstadt bedoeld om te fungeren als een tussenstation op weg naar de vernietigingskampen, zoals Auschwitz, Sobibór en Treblinka.
Leefomstandigheden en beheer
Bij aankomst in Theresienstadt moesten de Joodse gevangenen bijna al hun bezittingen inleveren en slechts een beperkt gewicht aan bagage behouden. Ze moesten te voet de ongeveer 2,4 kilometer lange afstand van het treinstation in Bohušovice naar de vestingstad afleggen, wat voor veel oudere en zieke Joden fataal bleek te zijn. Binnen het getto werden de gevangenen geregistreerd en hun laatste bezittingen ontnomen, waarna zij werden ondergebracht in overvolle barakken, vaak onder erbarmelijke omstandigheden.
Theresienstadt was op een unieke manier georganiseerd met een Joodse Raad van Ouderen (Judenrat), die, hoewel onder strikte nazi-controle, verantwoordelijk was voor de interne organisatie van het getto. Deze Joodse zelfadministratie was echter zeer controversieel, vooral vanwege haar rol in het selecteren van Joden voor deportatie. Terwijl de raad probeerde de jongere en gezondere gevangenen te beschermen door hen in te zetten voor dwangarbeid, werden oudere en zwakkere gevangenen vaak geselecteerd voor de transporten naar de vernietigingskampen. Deze keuzes hebben tot op de dag van vandaag geleid tot felle discussies en morele vraagstukken.
Cultureel leven in Theresienstadt
Ondanks de verschrikkelijke omstandigheden kende Theresienstadt een opmerkelijk cultureel leven. Dit werd mogelijk gemaakt door de relatief hoge concentratie van prominente Joden, waaronder kunstenaars, musici, en academici, die in het getto werden vastgehouden. Concerten, lezingen en clandestiene onderwijsactiviteiten waren alomtegenwoordig, hoewel deze culturele uitingen vaak werden misbruikt door de nazi’s voor propagandadoeleinden. De nazi’s presenteerden Theresienstadt aan de buitenwereld als een “spastad” waar oudere Joden vreedzaam hun dagen konden doorbrengen, wat uiteraard een schijnvertoning was om de ware aard van de Holocaust te verbergen.
De culturele erfenis van Theresienstadt heeft sindsdien veel aandacht getrokken van historici en onderzoekers. Het staat symbool voor zowel de veerkracht van de Joodse geest als de gruwelen van het nazi-regime. Het getto herbergt een rijke verzameling kunstwerken, poëzie en muziek die door de gevangenen werd gecreëerd, en die nu wordt beschouwd als een belangrijk onderdeel van het spirituele verzet tegen de nazi’s.
Theresienstadt als propaganda-instrument: Nazi-propaganda en misleiding
Theresienstadt speelde een cruciale rol in de nazi-propaganda, vooral in de latere jaren van de oorlog, toen de buitenwereld steeds meer aandacht begon te schenken aan de geruchten over de systematische vernietiging van Joden. De nazi’s probeerden Theresienstadt te gebruiken om het beeld van hun beleid ten aanzien van Joden te verfraaien. Een van de belangrijkste momenten in deze propagandacampagne was het bezoek van een delegatie van het Internationale Rode Kruis (ICRC) op 23 juni 1944. De SS misleidde het Rode Kruis als een “modelgetto” om de gruwelijke waarheid van de Holocaust te verbergen.
Voorafgaand aan dit bezoek voerden de nazi’s een grootschalige ‘verfraaiingscampagne’ uit, ook wel bekend als Verschönerung. Straten werden schoongemaakt en hernoemd, nepwinkels en een school werden opgezet, en de gevangenen werden aangemoedigd om deel te nemen aan culturele activiteiten. De SS creëerde een schijnvertoning van een goed functionerende gemeenschap, compleet met muziekuitvoeringen, sportwedstrijden en toneelstukken. Het doel was om de Rode Kruis-delegatie te misleiden en te laten geloven dat Theresienstadt een modelgetto was, waar Joden vreedzaam konden leven.
Tijdens het bezoek werd de delegatie zorgvuldig langs een vooraf geplande route geleid, waarbij ze alleen bepaalde, goed voorbereide gevangenen mochten spreken. De delegatie zag ook een uitvoering van de kinderover Brundibár, een opera die was gecomponeerd door Hans Krása, een gevangene in het getto. Deze zorgvuldig geënsceneerde leugen had het beoogde effect: de Rode Kruis-delegatie rapporteerde dat de omstandigheden in Theresienstadt acceptabel waren, wat de internationale gemeenschap tijdelijk geruststelde.
De propagandafilm ‘Theresienstadt’
Na het succesvolle Rode Kruis-bezoek gingen de nazi’s nog een stap verder door een propagandafilm te laten maken, getiteld Theresienstadt: Ein Dokumentarfilm aus dem jüdischen Siedlungsgebiet (“Theresienstadt: Een Documentaire uit het Joodse Vestigingsgebied”), ook bekend als Der Führer schenkt den Juden eine Stadt (“De Führer Geeft een Stad aan de Joden”). De film, geregisseerd door de Joodse gevangene Kurt Gerron, moest het imago van Theresienstadt als een modelgetto verder versterken. De opnamen begonnen in augustus 1944, onder streng toezicht van de SS.
De film toonde beelden van goed geklede, goed gevoede Joden die in vredige omstandigheden leefden. Kinderen speelden in de straten, volwassenen werkten in goed uitgeruste werkplaatsen, en de culturele activiteiten werden gepresenteerd als een bloeiend onderdeel van het gemeenschapsleven. Deze film werd echter nooit breed verspreid, omdat tegen de tijd dat hij voltooid was, de realiteit van de nazi-genocide al wereldwijd bekend was geworden.
De propagandacampagne rond Theresienstadt had echter een grimmige keerzijde. Terwijl de film werd gemaakt en de voorbereidingen voor het Rode Kruis-bezoek in volle gang waren, werden duizenden gevangenen gedeporteerd naar vernietigingskampen, waaronder Auschwitz. In september 1944, direct na de opnamen, werden ongeveer 18.000 Joden uit Theresienstadt naar Auschwitz gestuurd, waar de meesten van hen werden vermoord. De nazi’s gebruikten Theresienstadt niet alleen als propaganda-instrument, maar ook als middel om de vernietiging van de Joodse bevolking verder te verhullen.
De wrede realiteit van Theresienstadt
Ondanks de propagandistische inspanningen van de nazi’s, was de dagelijkse realiteit in Theresienstadt ver van de voorgestelde idyllische omstandigheden. Het getto was overbevolkt, met op het hoogtepunt in september 1942 bijna 60.000 mensen in een ruimte die oorspronkelijk was ontworpen voor enkele duizenden. De leefomstandigheden waren erbarmelijk, met ernstige voedseltekorten, gebrek aan sanitaire voorzieningen, en een voortdurende dreiging van deportatie naar de doodskampen.
Ziekten zoals tyfus en tuberculose tierden welig in het getto, vooral vanwege de slechte hygiënische omstandigheden en de chronische ondervoeding. Het sterftecijfer was hoog, met ongeveer 33.000 mensen die in Theresienstadt omkwamen, voornamelijk door honger, ziekte, en uitputting. De doden werden vaak dagenlang onbegraven gelaten, en het zicht van grafdelvers die door de straten liepen met doodskisten was een alledaags tafereel.
De gevangenen van Theresienstadt werden onderworpen aan een strenge discipline, zowel door de nazi’s als door de Joodse zelfadministratie. Straffen voor overtredingen van de regels waren zwaar, en de constante angst voor selectie en deportatie hing als een schaduw over het dagelijkse leven in het getto. Ondanks de inspanningen van de Joodse zelfadministratie om het lijden te verzachten en het culturele leven te ondersteunen, was Theresienstadt in essentie een kamp van wanhoop en dood.
De laatste jaren van Theresienstadt: deportaties en bevrijding
In de laatste jaren van de oorlog, toen het Derde Rijk steeds meer terrein verloor, nam het aantal deportaties uit Theresienstadt toe. De nazi’s probeerden de sporen van hun misdaden te wissen door de getto’s leeg te maken en de gevangenen naar vernietigingskampen te sturen. Tussen september en oktober 1944 werden 18.401 Joden in elf transporten vanuit Theresienstadt naar Auschwitz gedeporteerd. Onder de gedeporteerden bevonden zich veel prominente figuren, leden van de Joodse Raad en jonge mannen van de Aufbaukommando. De meeste van hen werden direct na aankomst in Auschwitz vergast.
Deze laatste fase van de deportaties was bijzonder brutaal. Voor het eerst bepaalden de SS-officieren zelf wie er gedeporteerd zou worden, waarbij ze nauwelijks rekening hielden met de eerdere selecties van de Joodse zelfadministratie. Hierdoor werd een groot deel van de resterende elite van het getto, waaronder leiders en cultuurdragers, naar de dood gestuurd. Tegen het einde van november 1944 waren er nog slechts 11.000 mensen in Theresienstadt, voornamelijk ouderen en mensen die fysiek niet in staat waren om te werken.
Het afnemen van het aantal gevangenen betekende echter niet dat de omstandigheden in Theresienstadt verbeterden. Integendeel, de nazi’s bleven gevangenen uit andere kampen naar Theresienstadt brengen toen die kampen door de geallieerden werden bevrijd. Vanaf april 1945 arriveerden tussen de 13.500 en 15.000 overlevenden van de dodenmarsen, voornamelijk Joden, in Theresienstadt. Deze gevangenen verkeerden in een afschuwelijke staat, fysiek en mentaal gebroken door maanden van ontberingen. Velen van hen waren besmet met tyfus, wat leidde tot een epidemie die zich snel door het getto verspreidde.
Bevrijding en de nasleep
Op 2 mei 1945 nam het Internationale Rode Kruis de administratieve controle over Theresienstadt over van de SS, en op 8 mei werd het getto officieel bevrijd door het Rode Leger. De SS had het kamp op 5 en 6 mei verlaten, toen duidelijk werd dat de oorlog verloren was. Bij de bevrijding vonden de Sovjets een getto waar tyfus en andere ziekten wijdverspreid waren, en waar de gevangenen zwaar ondervoed en ziek waren. Velen stierven zelfs na de bevrijding aan de gevolgen van hun gevangenschap.
De bevrijding van Theresienstadt markeerde het einde van een van de meest cynische hoofdstukken van de nazi-misdaden. Het getto was het enige van de nazi-getto’s dat met een significante populatie overlevenden werd bevrijd. Ongeveer 17.000 mensen werden gered in Theresienstadt zelf, hoewel meer dan 1.500 van hen stierven in de dagen na de bevrijding door de tyfusepidemie en andere oorzaken.
Na de bevrijding richtten de Sovjetautoriteiten een strikte quarantaine in om de tyfusepidemie onder controle te krijgen. Deze quarantaine duurde twee weken, waarin de overlevenden grotendeels geïsoleerd bleven van de buitenwereld. Tegelijkertijd begon de moeizame taak om de overlevenden terug te brengen naar hun landen van herkomst. Dit proces duurde tot in augustus 1945, waarbij duizenden Joden uit heel Europa langzaam terugkeerden naar wat er nog over was van hun voormalige levens.
De nalatenschap van Theresienstadt
Theresienstadt was meer dan alleen een doorgangskamp; het was een hybride entiteit die elementen van zowel een getto als een concentratiekamp in zich had. Het werd geleid door een combinatie van SS-officieren en een Joodse zelfadministratie, een structuur die uniek was binnen het nazi-kampsysteem. De zelfadministratie, hoewel beperkt in haar macht en voortdurend onder toezicht van de nazi’s, speelde een cruciale rol in het dagelijks leven van de gevangenen, van het organiseren van voedselverdeling tot het onderhouden van een rijk cultureel leven.
Na de oorlog werden enkele van de belangrijkste SS-officieren die betrokken waren bij het beheer van Theresienstadt berecht. Siegfried Seidl, de eerste commandant van het getto, en Karl Rahm, de laatste commandant, werden beiden veroordeeld en geëxecuteerd voor hun misdaden. Anton Burger, een andere commandant, wist vervolging te ontlopen door onder een valse naam te leven tot aan zijn dood in 1991. Hoewel sommigen van de daders ter verantwoording werden geroepen, bleven veel anderen onbestraft.
Theresienstadt werd in de jaren na de oorlog grotendeels vergeten, vooral in het communistische Tsjechoslowakije, waar de Joodse geschiedenis werd onderdrukt en gereduceerd tot een voetnoot in de bredere ideologische strijd. Pas na de Fluwelen Revolutie van 1989 en de val van het communisme begon Tsjechië de Joodse geschiedenis van Theresienstadt te erkennen en te herdenken. In 1991 werd het Terezín Ghetto Museum geopend, dat sindsdien een belangrijke plaats heeft ingenomen in de herinnering aan de Holocaust en jaarlijks door duizenden mensen wordt bezocht.
Conclusie: het dubbele gezicht van Theresienstadt
Theresienstadt staat symbool voor de complexiteit en de gruwelen van de Holocaust. Het getto was zowel een tussenstation naar de dood als een macabere propaganda-instrument. De nazi’s slaagden erin om met Theresienstadt een façade te creëren die de ware omvang van hun genocidale politiek moest verbergen, terwijl de realiteit van het leven in het getto gekenmerkt werd door lijden, honger, ziekte en dood.
Het culturele leven in Theresienstadt, hoewel opmerkelijk in zijn rijkdom en vitaliteit, kan niet los worden gezien van de context waarin het ontstond. Het was een vorm van spiritueel verzet, een manier voor de gevangenen om hun menselijkheid te behouden te midden van de onmenselijkheid van het naziregime. Toch werd ook dit culturele leven door de nazi’s gemanipuleerd voor propagandadoeleinden, wat de tragiek ervan alleen maar vergroot.
De bevrijding van Theresienstadt in mei 1945 bracht een einde aan de nachtmerrie van het getto, maar het trauma en de verliezen die de overlevenden leden, zouden hen de rest van hun leven bijblijven. Het getto was een plaats van dood, maar ook een plaats waar de menselijke geest op ongelooflijke manieren overleefde en weerstand bood.
De nalatenschap van Theresienstadt
In de decennia na de Tweede Wereldoorlog bleef Theresienstadt relatief onderbelicht in de bredere geschiedschrijving van de Holocaust, vooral in Oost-Europa. De communistische regering van Tsjechoslowakije negeerde grotendeels de Joodse geschiedenis van de locatie, in overeenstemming met de bredere anti-Zionistische en antisemitische politiek van het Sovjetblok. Pas na de val van het communisme begon Theresienstadt de erkenning te krijgen die het verdiende, zowel als een plaats van herinnering als een waarschuwing voor toekomstige generaties.
Het Terezín Ghetto Museum, geopend in 1991, speelt een centrale rol in het herdenken van de geschiedenis van het getto. Het trekt jaarlijks duizenden bezoekers, waaronder prominente internationale figuren, en fungeert als een plek waar de verhalen van de slachtoffers en overlevenden worden verteld. De culturele erfenis van het getto, zoals de tekeningen van de kinderen en de muziek gecomponeerd door gevangenen, blijven tot op de dag van vandaag krachtige symbolen van hoop en verzet.
Theresienstadt herinnert ons eraan dat zelfs in de donkerste tijden de menselijke geest manieren vindt om te overleven en te bloeien. Maar het is ook een sombere herinnering aan de capaciteit van de mensheid voor wreedheid en misleiding. Het verhaal van Theresienstadt moet worden verteld en herhaald, zodat de lessen ervan nooit worden vergeten.
Bronnen en meer informatie
- Adler, H. G. (1960). Theresienstadt 1941-1945: Das Antlitz einer Zwangsgemeinschaft. J.C.B. Mohr.
- Bondy, R. (1989). Elder of the Jews: Jakob Edelstein of Theresienstadt. Grove Weidenfeld.
- Rothkirchen, L. (2006). The Jews of Bohemia and Moravia: Facing the Holocaust. University of Nebraska Press.
- Terezín Memorial (2021). “History of the Terezín Ghetto”. [Online] Beschikbaar op: terezin.cz
- United States Holocaust Memorial Museum (2021). “Theresienstadt”. [Online] Beschikbaar op: ushmm.org
- Bronnen mei1940
- Afbeelding: Public Domain Drawing from the Theresienstadt ghetto Wiki Commens
