De Stennesputsch of de Berlijnse SA-opstand was een interne conflict binnen de Nazi Partij van Duitsland, die zich afspeelde van 1930 tot 1931. Het werd geleid door Walter Stennes, de commandant van de Sturmabteilung (SA) in Berlijn, de paramilitaire vleugel van de Nazi Partij. Deze opstand benadrukte significante interne spanningen tussen de centrale partijleiding, gevestigd in München en geleid door Adolf Hitler, en de regionale leiding en leden van de SA.
Inhouds opgave
De rol van de SA in de Nazi Partij
De Sturmabteilung, algemeen bekend als de SA of “bruinshemden”, speelde een cruciale rol in de vroege jaren van de Nazi Partij. Tegen 1930 was de exacte functie en het doel van de SA binnen de partij echter een punt van discussie. Adolf Hitler zag de SA als een politiek instrument, ondergeschikt aan de bredere doelen van de partij. De primaire taken van de SA omvatten het beschermen van Nazi-bijeenkomsten tegen verstoringen, het verspreiden van propaganda, het rekruteren van nieuwe leden, en het voeren van straatgevechten tegen communisten en andere tegenstanders.
Veel leden van de SA, inclusief haar leiderschap, zagen de organisatie echter als meer dan slechts een politiek instrument. Ze beschouwden de SA als de basis voor een toekomstig nationaal leger, dat uiteindelijk het traditionele Duitse leger, de Reichswehr, zou vervangen en Nazi-idealen zou belichamen in plaats van verouderde Pruisische waarden. Deze militaristische visie was een bron van wrijving tussen de SA en de centrale partijleiding, vooral in relatie tot de rol en autonomie van de SA.
Politieke context leidend tot de opstand
Het politieke landschap in Duitsland tijdens deze periode werd gekenmerkt door instabiliteit en economische ellende, verergerd door de wereldwijde Grote Depressie. De Weimar Republiek, de democratische regering van Duitsland, worstelde met deze crises. In 1930 slaagde kanselier Heinrich Brüning er niet in om een parlementaire meerderheid te verkrijgen voor belangrijke financiële hervormingen. Dit impasse leidde tot het gebruik van noodbevoegdheden onder Artikel 48 van de Weimar Grondwet, waardoor de regering wetten kon aannemen zonder goedkeuring van de Reichstag.
Dit politieke klimaat vormde de achtergrond voor de groeiende ontevredenheid binnen de SA. Veel SA-leden waren ontevreden over hun status en de richting van de partij. Ze waren vooral kritisch over Hitler’s strategie om macht te verkrijgen via legale, electorale middelen, in plaats van via revolutionaire actie. Deze strategie werd gezien als een verraad van de radicale, anti-establishment principes die velen aanvankelijk naar de Nazi-beweging hadden aangetrokken.
SA’s eisen en leiderschap van Stennes
In augustus 1930 had de onvrede binnen de SA een hoogtepunt bereikt. Walter Stennes, leider van de SA in Berlijn, formuleerde een reeks eisen die de bredere frustraties binnen de organisatie weerspiegelden. Deze eisen omvatten meer erkenning en autonomie voor de SA, gegarandeerde posities op de kieslijsten van de partij voor SA-leden, en verhoogde financiële ondersteuning. Stennes en zijn aanhangers zagen deze eisen als essentieel voor het behoud van de moraal en discipline binnen de SA.
Ondanks deze groeiende spanningen bleef Hitler onbewogen. Hij had al eerder soortgelijke eisen van andere SA-leiders afgewezen en bleef zijn controle over de partij en haar paramilitaire vleugel benadrukken. Hitler’s weigering om de eisen van de SA in te willigen leidde tot een reeks confrontaties, die culmineerden in Stennes’ besluit om openlijk de partijleiding uit te dagen.
Eerste conflict en reactie van Hitler
In eind augustus 1930 bereikten de spanningen een hoogtepunt toen Stennes dreigde de SA-ondersteuning voor een grote Nazi-bijeenkomst in te trekken tenzij aan zijn eisen werd voldaan. Hitler reageerde door naar Berlijn te reizen om de SA-leden rechtstreeks toe te spreken. Hij bevestigde zijn leiderschap en controle over de SA, bood een symbolische verhoging van de financiering aan, maar verwierp de kern van Stennes’ eisen.
Deze interventie kalmeerde tijdelijk de situatie, aangezien veel SA-leden loyaal bleven aan Hitler ondanks hun grieven. De onderliggende kwesties – vooral de vraag over de rol van de SA binnen de Nazi Partij – bleven echter onopgelost, wat de weg vrijmaakte voor verder conflict.
De Lente van 1931 en Het Hervatten van het Conflict
De herstructurering van de SA onder Ernst Röhm
Ondanks dat Hitler zichzelf had benoemd tot de hoogste leider van de SA, had hij weinig interesse in de dagelijkse leiding en organisatie van de SA. Om de leiding van de SA te versterken, riep Hitler Ernst Röhm terug uit zijn zelfopgelegde ballingschap in Zuid-Amerika. Röhm, een ervaren en loyale volgeling van Hitler, werd benoemd tot Stafchef van de SA. Een van zijn eerste acties was het herstructureren van de organisatie, waarbij hij onder andere de controle over Silezië, die in handen was van Stennes, herverdeelde.
Deze herstructureringen werden niet zonder weerstand ontvangen. Stennes, die al ontevreden was over de richting die de partij onder Hitler’s leiding nam, beklaagde zich over de omstandigheden binnen de SA, waaronder het gebrek aan adequate uitrusting zoals schoenen voor de SA-militanten in Breslau. Daarnaast sprak Stennes zijn ongenoegen uit over Röhm’s benoeming, mede vanwege Röhm’s openlijk homoseksuele levensstijl, wat in die tijd een bron van controversie was.
Opnieuw opkomende onenigheid en de weg naar conflict
In februari 1931 publiceerde Stennes artikelen in “Der Angriff”, een krant geleid door Joseph Goebbels, waarin hij pleitte voor het gebruik van geweld als middel om politieke macht te verkrijgen. Dit standpunt stond in directe tegenstelling tot Hitler’s publiekelijk verklaarde strategie van “legale weg naar de macht”. Deze strategie was niet alleen een manier om de steun van conservatieve elementen binnen Duitsland te winnen, maar diende ook om de NSDAP te presenteren als een ordelijke en wettige politieke kracht.
In een poging om de groeiende onrust binnen de SA te beteugelen, vaardigde Hitler op 20 februari 1931 een decreet uit dat de SA ondergeschikt maakte aan de partijorganisatie op regionaal niveau (Gau-niveau). Dit betekende een significante beperking van de autonomie van de SA en versterkte de controle van de centrale partijeenheid over de paramilitaire tak. Stennes reageerde door Röhm een brief te sturen waarin hij klaagde over de omstandigheden van werkloze SA-leden en de recente organisatorische beperkingen.
De gevolgen van Brünings noodverordening
De spanningen bereikten een nieuw hoogtepunt toen de regering van kanselier Brüning op 28 maart 1931 een noodverordening uitvaardigde onder Artikel 48, die strengere controles oplegde op politieke bijeenkomsten, posters en pamfletten. Deze verordening gaf de regering uitgebreide bevoegdheden om politieke “excessen” in te perken. Hoewel de SA fel tegen deze verordening was, bleef Hitler vasthouden aan zijn strategie van legaliteit en beval hij strikte naleving.
Stennes, echter, weigerde zich neer te leggen bij deze koers. Hij en zijn volgelingen binnen de SA zagen de verordening als een verdere onderdrukking van hun revolutionaire aspiraties en hun rol binnen de Nazi-beweging. Dit verzet tegen de leiding van de partij en de opgelegde beperkingen leidde uiteindelijk tot een openlijke opstand.
De uitdrijving van Stennes en de gevolgen voor de Nazi Partij
Stennes’ openlijke opstand en de reactie van de partij
Op 31 maart 1931 bereikte de ontevredenheid van Stennes en zijn aanhangers een hoogtepunt toen zij de partijkantoren in Berlijn bezetten, inclusief de kantoren van Goebbels’ krant “Der Angriff”. Deze actie, waarbij de SA de controle overnam en pro-Stennes artikelen publiceerde, werd door Hitler en de partijtop gezien als een directe uitdaging aan hun autoriteit.
Joseph Goebbels, met steun van Hermann Göring en de Berlijnse politie, greep snel in om de bezetters te verwijderen en de controle over de kantoren terug te krijgen. Hitler gaf Goebbels de opdracht om de opstand met alle nodige middelen te onderdrukken, wat leidde tot het afzetten van Stennes en het uitsluiten van hem en zijn volgelingen uit de partij. De financiële steun aan de SA werd stopgezet, waardoor de opstand snel ineenstortte door een gebrek aan middelen.
De expulsie van Stennes en de consequenties voor de SA
Na de onderdrukking van de opstand werd Stennes uit de partij gezet en belasterd als een “salonsozialist” in een artikel van Hitler in de “Völkischer Beobachter”. Dit artikel benadrukte de noodzaak van loyaliteit aan Hitlers leiderschap en veroordeelde Stennes als een verrader van het nationaalsocialisme.
Na zijn uitsluiting richtte Stennes de “Nationaal-Socialistische Gevechtsbeweging van Duitsland” (Nationalsozialistische Kampfbewegung Deutschlands, NSKD) op, samen met andere dissidente elementen binnen de SA. Hij vormde een alliantie met Otto Strasser, een andere uitgesloten Nazi-leider, en Hermann Ehrhardt, een voormalige leider van de inmiddels ontbonden Viking-bund (Bund Wiking). Deze beweging trok ongeveer 2000 voormalige SA-leden aan en verzette zich tegen de koers van de NSDAP onder Hitler, die zij beschuldigden van het verraden van de “revolutionaire” kern van het nationaalsocialisme.
Gevolgen en langetermijneffecten
De opstand van Stennes had paradoxale gevolgen voor de positie van Hitler binnen de Duitse politieke arena. Terwijl de radicale elementen binnen de SA werden onderdrukt, kregen meer conservatieve en gematigde krachten binnen de Duitse maatschappij een grotere mate van vertrouwen in Hitler’s toewijding aan de wettelijkheid en zijn bereidheid om orde te handhaven binnen zijn beweging. Dit versterkte Hitlers positie als een betrouwbare leider in de ogen van de Duitse elite en droeg bij aan de toenemende steun voor de NSDAP onder de bevolking.
De Stennesputsch illustreerde tevens een patroon binnen de partij van het negeren van fundamentele organisatorische en ideologische spanningen ten gunste van een absolute loyaliteit aan het Führerprinzip. Deze spanningen bleven onder de oppervlakte bestaan en kwamen uiteindelijk opnieuw naar voren in de Nacht van de Lange Messen in de zomer van 1934, toen Hitler, onder druk van het Duitse leger en met de SA onder leiding van Ernst Röhm, een bloedige zuivering uitvoerde om zijn leiderschap te consolideren.
Conclusie
De Stennesputsch was een belangrijke episode in de vroege geschiedenis van de NSDAP, die de interne spanningen binnen de partij blootlegde en de complexe relatie tussen de politieke en paramilitaire takken van het nationaalsocialisme onthulde. Het incident toonde ook de bereidheid van Hitler om harde maatregelen te nemen tegen interne oppositie, een kenmerk dat later cruciaal zou blijken in zijn consolidatie van de macht.
Bronnen en meer informatie
- Ian Kershaw, Hitler: A Biography, W.W. Norton & Company, 2008.
- Richard J. Evans, The Coming of the Third Reich, Penguin Books, 2004.
- Joachim Fest, Hitler, Harcourt, 1974.
- Alan Bullock, Hitler: A Study in Tyranny, Harper Perennial, 1962.
- Bronnen Mei1940
- Afbeelding: Robert Sennecke , Public domain, via Wikimedia Commons
