De Slag bij Kaap Spartivento, in Italië bekend als de Slag bij Kaap Teulada, was een zeeslag in de Middellandse Zee tijdens de Tweede Wereldoorlog. Op 27 november 1940 stonden de Britse Royal Navy en de Italiaanse Regia Marina tegenover elkaar in een poging om controle over de scheepvaartroutes te behouden. Deze slag vormde een belangrijk onderdeel van de bredere strijd om de Middellandse Zee.
Inhouds opgave
Oorsprong van de Slag
Het Aanval op Taranto
Op de nacht van 11 november 1940 voerden de Britten een gedurfde luchtaanval uit op de Italiaanse vloot in de haven van Taranto. Tijdens deze operatie werden meerdere Italiaanse slagschepen uitgeschakeld of zwaar beschadigd. Tot dat moment had de Italiaanse vloot zich grotendeels beperkt tot een “fleet-in-being”-strategie, waarbij de aanwezigheid van hun schepen als afschrikmiddel diende. De aanval op Taranto veranderde deze situatie drastisch.
Italiaanse Reactie: Operatie White
Als reactie op de aanval op Taranto probeerden de Italianen zes dagen later, op 17 november, een Britse operatie te verstoren. De Britse vloot, bestaande uit twee vliegdekschepen (HMS Ark Royal en HMS Argus) en hun kruiser-escortes, was onderweg naar Malta om versterkingen te leveren. De Italiaanse vloot, onder leiding van de slagschepen Vittorio Veneto en Giulio Cesare, trachtte deze missie te onderscheppen. Hoewel de Britse vloot wist te ontsnappen, verloren ze een aantal vliegtuigen en piloten, wat de kwetsbaarheid van hun operaties benadrukte.
Voorbereiding op Operatie Collar
Ondanks de Italiaanse successen bij het verstoren van Operatie White, besloten de Britten een nieuwe poging te wagen om Malta te bevoorraden met konvooien. Deze operatie, bekend als Operatie Collar, kreeg versterking van Britse eenheden uit Gibraltar (Force H) en Alexandrië (Force D). Italiaanse inlichtingendiensten ontdekten de plannen van de Britten, waarna de Italiaanse vloot opnieuw uitvoer om de bevoorrading te voorkomen.
Gebruik van Radar
Tijdens de Slag bij Kaap Spartivento hadden de Britten een tactisch voordeel door het gebruik van radar, waarmee zij vijandelijke schepen en vliegtuigen zelfs bij slecht zicht konden detecteren. Hierdoor konden ze strategisch reageren op dreigingen. De Italiaanse marine had pas in 1942 toegang tot radar, waardoor ze tijdens de vroege oorlogsjaren sterk afhankelijk waren van visuele waarnemingen en verkenningsvliegtuigen. Dit gebrek aan technologie beperkte hun effectiviteit en gaf de Britten een aanzienlijke voorsprong.
Radar werd in 1939 geïntroduceerd, maar het effectief gebruiken ervan vereiste training. Operators moesten onderscheid maken tussen waarschuwings- en vuurleidingsradar en deze gegevens combineren met inlichtingen en luchtverkenningen. Naarmate hun ervaring groeide, verbeterde de toepassing van radar, wat leidde tot tactische aanpassingen die de effectiviteit van militaire operaties verhoogden. Deze vooruitgang bleek doorslaggevend in latere oorlogsfases, waar radar een belangrijke rol speelde in gevechtsstrategie..
Eerste Contact
Observatie door Italiaanse Verkenners
De eerste Italiaanse eenheid die visueel contact maakte met het Britse konvooi was de torpedoboot Sirio in de nacht van 26 november. Na het afvuren van twee torpedo’s op lange afstand – die hun doel misten – rapporteerde Sirio de aanwezigheid van zeven vijandelijke schepen die oostwaarts voeren.
Britse Tegenmaatregelen
De Britse bevelhebber, admiraal James Somerville, was op de hoogte van de Italiaanse vlootbewegingen. Op 27 november om 09:45 ontdekte een Italiaans verkenningsvliegtuig vanuit de zware kruiser Bolzano een Britse eenheid die oostwaarts voer. Kort daarna bevestigde een Brits vliegtuig van HMS Ark Royal de aanwezigheid van Italiaanse schepen in de buurt. Beide vloten bereidden zich voor op de naderende confrontatie.
De Opstelling van de Vloten en de Eerste Schermutselingen
Strategische Posities
Britse Opstelling
Admiraal Somerville verdeelde zijn vloot in twee hoofdgroepen:
- Voorhoede: Onder leiding van schout-bij-nacht Lancelot Holland, bestaande uit vijf kruisers, waaronder HMS Berwick en HMS Manchester.
- Hoofdmacht: Twee slagschepen (HMS Renown en HMS Ramillies), ondersteund door zeven torpedobootjagers.
- Vliegdekschip: HMS Ark Royal bevond zich nog verder zuidwaarts, voorbereid om vliegtuigen in te zetten.
Italiaanse Opstelling
Admiraal Inigo Campioni leidde de Italiaanse vloot, georganiseerd in drie formaties:
- Voorhoede: Zware kruisers, zoals Fiume, Zara, en Bolzano, ondersteund door torpedobootjagers.
- Middengroep: Nog eens drie zware kruisers en hun escorts.
- Achterhoede: Twee slagschepen (Vittorio Veneto en Giulio Cesare) met een begeleidende groep torpedobootjagers.
De Italiaanse strategie was conservatief: directe gevechten moesten worden vermeden tenzij de kansen duidelijk in hun voordeel waren.
Het Begin van de Slag
Eerste Gevechtscontact
Om 12:07 stuurde de Italiaanse zware kruiser Gorizia een verkenningsrapport naar Campioni, waarin de sterkte van de Britse vloot werd bevestigd. Hoewel Campioni opdracht gaf om de slag te vermijden, waren Italiaanse kruisers al in contact met de Britse voorhoede.
- 12:22: Het Italiaanse schip Fiume opende het vuur vanaf een afstand van 23.500 meter.
- 12:26: HMS Ramillies, een verouderd slagschip, vuurde enkele salvo’s af maar kon door haar lage snelheid niet bijhouden en trok zich terug.
Italiaans Overwicht
De Italiaanse zware kruisers, bewapend met 203 mm kanonnen, hadden een groter bereik dan de Britse schepen. Deze voorsprong begon al snel effect te hebben:
- HMS Berwick werd getroffen door een salvo dat haar “Y”-toren buiten werking stelde. De klap veroorzaakte zeven doden en negen gewonden.
- Een tweede treffer vernietigde de elektrische schakelruimte aan de achterzijde van het schip, wat leidde tot tijdelijke onbruikbaarheid van kritieke systemen.
Het Ingrijpen van de Britse Slagschepen
Tactische Wending
De komst van HMS Renown, een gemoderniseerde slagkruiser, veranderde het slagveld. Haar kanonnen met een kaliber van 381 mm dwongen de Italiaanse kruisers om afstand te nemen. HMS Renown wist het Italiaanse schip Trieste met granaatsplinters te beschadigen, wat de Italiaanse voorhoede dwong een rookgordijn te leggen en zich terug te trekken.
Italiaanse Slagschepen in Actie
Om 13:00 opende Vittorio Veneto, het modernste slagschip van de Italiaanse vloot, het vuur vanaf een afstand van 27.000 meter. Hoewel haar schoten geen directe treffers opleverden, creëerden de enorme waterkolommen paniek bij de Britse kruisers, die zich terugtrokken richting HMS Renown.
Luchtaanvallen vanaf HMS Ark Royal
Om de terugtrekking van de Britse schepen te dekken, lanceerde HMS Ark Royal elf Fairey Swordfish torpedobommenwerpers. Deze vliegtuigen vielen Vittorio Veneto aan, maar geen van de torpedo’s trof doel. Het gebrek aan luchtsuccessen benadrukte de kwetsbaarheid van de Britse luchtaanvallen tegen de goed georganiseerde Italiaanse luchtafweer.
De Beslissende Momenten en Het Einde van de Slag
Escalatie van de Gevechten
Italiaanse Tegenaanvallen
De Italiaanse vloot, hoewel terughoudend in haar aanpak, behield enkele tactische voordelen. Rond 12:40 besloot admiraal Inigo Campioni om de kruisers terug te trekken en ze te hergroeperen met de slagschepen. Dit besluit werd echter vertraagd door de intensiteit van de strijd. Ondertussen voerde de zware kruiser Bolzano schoten af die de Britse formaties onder druk hielden. Ondanks hun kracht en nauwkeurigheid was er geen doorslaggevend voordeel voor de Italianen.
Schade aan de Britse Vloot
- HMS Berwick, die al eerder zwaar getroffen was, verloor verdere operationele capaciteiten door aanhoudend vuur van Italiaanse kruisers.
- HMS Manchester werd geraakt door scherven van rondes afgevuurd door Vittorio Veneto. De schade was beperkt maar beïnvloedde de slagorde van de Britse schepen.
Het Britse Voordeel
HMS Renown en de Slagorde
De Britse slagkruiser HMS Renown speelde een rol in het bieden van ondersteuning aan de beschadigde schepen. Haar zware geschut dwong de Italiaanse kruisers keer op keer tot het leggen van rookgordijnen en terugtrekken. Dit gaf de Britse vloot enige ademruimte om zich te hergroeperen.
Coördinatie met HMS Ark Royal
Hoewel de aanvallen van de Fairey Swordfish geen directe treffers opleverden, dwong hun aanwezigheid de Italianen tot defensieve manoeuvres. De afleiding gaf de Britten de gelegenheid om hun linies te versterken en enige controle over het slagveld te herwinnen.
De Terugtocht
Italiaanse Terugtrekking
Om 13:30 beval Campioni een algehele terugtrekking van zijn vloot. Ondanks enkele tactische successen zag hij in dat een verder offensief te riskant zou zijn, gezien de toenemende effectiviteit van de Britse tegenaanvallen en de mogelijke inzet van meer vliegtuigen door HMS Ark Royal. De Italiaanse schepen trokken zich terug naar hun thuisbasis in Italië.
Britse Reactie
Admiraal Somerville besloot zijn beschadigde schepen niet verder bloot te stellen en hield zijn vloot in een defensieve positie. Hoewel de Italianen zich terugtrokken, koos Somerville ervoor om zijn missie niet voort te zetten, mede door de opgelopen schade en de noodzaak om zijn schepen te beveiligen.
Evaluatie van de Slag
Hoewel de Slag bij Kaap Spartivento geen duidelijke winnaar opleverde, werd het gezien als een strategische impasse. Beide partijen claimden succes:
- De Britten slaagden erin hun vloot grotendeels intact te houden en hun aanwezigheid in de Middellandse Zee te handhaven.
- De Italianen wisten te voorkomen dat de Britten volledige controle over de bevoorradingsroutes naar Malta kregen.
Strategische Analyse en Gevolgen van de Slag
Militaire en Strategische Context
De Slag bij Kaap Spartivento vond plaats in het begin van de Middellandse Zeeoorlog. De Middellandse Zee was van groot strategisch belang voor beide partijen. Voor de Britten was het essentieel om Malta te bevoorraden en controle te houden over deze maritieme corridor. Voor de Italianen was het behoud van dominantie in de centrale Middellandse Zee een hoeksteen van hun defensieve strategie.
Het Italiaanse Beleid
De Italiaanse marine (Regia Marina) opereerde met een strikte opdracht van het Italiaanse opperbevel: confrontaties moesten worden vermeden tenzij de kansen overweldigend in het voordeel van Italië waren. Dit beleid leidde tot terughoudendheid in de zeeslag en beperkte het vermogen van de Italianen om beslissende overwinningen te behalen.
Britse Doelstellingen
De Britten daarentegen probeerden hun bevoorradingsroutes naar Malta veilig te stellen en de Italiaanse marine zoveel mogelijk in te perken. Het succes van de aanval op Taranto had hen aangemoedigd, maar de gevechten bij Kaap Spartivento toonden aan dat de Italiaanse marine nog steeds een geduchte tegenstander was.
Tactische Evaluatie
Voordelen en Beperkingen van Beide Vloten
De slag illustreerde de sterktes en zwaktes van beide partijen.
- Britse Sterktes:
Het gebruik van vliegdekschepen zoals HMS Ark Royal gaf de Britten een tactisch voordeel, vooral in het verstoren van vijandelijke formaties. HMS Renown speelde een sleutelrol in het afdwingen van de Italiaanse terugtrekking. - Italiaanse Sterktes:
De Italiaanse kruisers en slagschepen beschikten over superieur bereik en vuurkracht. Hun verkenningscapaciteiten, ondersteund door vliegtuigen, waren effectief in het lokaliseren van vijandelijke eenheden.
Beslissende Momenten
Hoewel beide partijen schade opliepen, was er geen doorslaggevende actie die een duidelijk winnaar opleverde. De beslissing van admiraal Campioni om terug te trekken, ondanks tactische kansen, voorkwam mogelijk grotere verliezen aan Italiaanse zijde maar bood de Britten tegelijkertijd een strategische opluchting.
Brede Gevolgen van de Slag
Voor de Italiaanse Marine
De slag benadrukte de terughoudendheid van de Italiaanse marine. Hoewel hun schepen indrukwekkende technische mogelijkheden hadden, waren ze niet in staat om de Britse dominantie in de Middellandse Zee serieus te bedreigen. Het verlies van momentum na Taranto en de beperkte slagkracht in confrontaties zoals Kaap Spartivento zorgden ervoor dat Italië nooit het volledige strategische potentieel van haar vloot bereikte.
Voor de Britse Marine
De Britten slaagden erin om een grotere Italiaanse overwinning te voorkomen, maar de slag toonde ook de kwetsbaarheid van hun schepen en de moeilijkheden bij het beveiligen van bevoorradingsroutes naar Malta. De nadruk op luchtaanvallen vanaf vliegdekschepen werd nog belangrijker, gezien het succes van eerdere acties zoals Taranto en de beperkte effectiviteit van conventionele zeeslagen.
Implicaties voor Malta
Hoewel de bevoorradingsmissie van Operatie Collar uiteindelijk niet volledig succesvol was, bleef Malta een essentiële basis voor de geallieerde operaties in de regio. De gebeurtenissen rond Kaap Spartivento onderstreepten het strategische belang van Malta en de aanhoudende noodzaak om dit eiland te verdedigen tegen de Italiaanse dreiging.
Conclusie
De Slag bij Kaap Spartivento was een strategische impasse zonder duidelijke winnaar, maar de gevolgen waren significant. Voor de Italiaanse marine benadrukte het de beperkingen van hun strategie en operationele aanpak, terwijl het voor de Britten het belang bevestigde van luchtoverwicht en vlootflexibiliteit.
De slag toonde ook het groeiende belang van technologische innovaties, zoals radar. Hoewel radar de Britten een tactisch voordeel gaf, was de implementatie ervan nog onvolledig. Operators hadden beperkte ervaring, en de verwerking van gegevens moest nog beter worden geïntegreerd met visuele waarnemingen, luchtverkenningen en inlichtingen. Deze tekortkomingen beperkten het volledige potentieel van radar tijdens de slag. Later in de oorlog kregen de geallieerde de overhand door de effectieve informatieverwerking.
Bronnen en meer informatie
- Afbeelding: Priest, L C (Lt), Royal Navy official photographer, Public domain, via Wikimedia Commons
- Green, Jack & Massignani, Alessandro (1998). The Naval War in the Mediterranean, 1940-1943. London: Chatham Publishing. ISBN 1-885119-61-5.
- O’Hara, Vincent P. (2009). Struggle for the Middle Sea. Annapolis, Maryland: Naval Institute Press. ISBN 978-1-59114-648-3.
- Shores, Cull & Malizia (1999). Malta: The Hurricane Years (1940–41). London: Grub Street. ISBN 0-948817-06-2.
- Stern, Robert C. (2015). Big Gun Battles: Warship Duels of the Second World War. Seaforth Publishing. ISBN 1-4738-4969-1.
- Howse, Derek (1993). Radar at Sea: The Royal Navy in World War 2. Annapolis: Naval Institute Press. ISBN 978-1-55750-704-4.
- Dannreuther, Raymond (2005). Somerville’s Force H: The Royal Navy’s Gibraltar-based Fleet, June 1940 to March 1942. London: Aurum Press. ISBN 1-84513-020-0.
- Hague, Arnold (2000). The Allied Convoy System 1939–1945. London: Chatham. ISBN 1-86176-147-3.
- Bragadin, Marc’Antonio (1957). The Italian Navy in WWII. Annapolis, Maryland: United States Naval Institute. ISBN 0-405-13031-7.
- Rohwer, Jürgen & Hümmelchen, Gerhard (2005). Chronology of the War at Sea 1939–1945: The Naval History of World War Two (3rd rev. ed.). Annapolis, Maryland: Naval Institute Press. ISBN 1-59114-119-2.
- Woodman, Richard (2003). Malta Convoys 1940–1943. London: John Murray. ISBN 978-0-7195-6408-6.
- Bronnen Mei1940
