Operatie Edelweiß was een Duitse militaire operatie tijdens de zomer en herfst van 1942, gericht op het veroveren van de olievelden in de Kaukasus. De operatie vormde een belangrijk onderdeel van het bredere Duitse zomerplan, Fall Blau, dat zich richtte op de zuidelijke sector van het Oostfront. Het plan kreeg zijn naam van de Edelweiß-bloem, een symbool voor bergtroepen en de bergen die een centraal deel vormden van de regio.
De operatie werd uitgevoerd door Legergroep A, onder leiding van Wilhelm List, met als doel de controle over de olievelden in Maikop, Grozny en Bakoe te verkrijgen. Tegelijkertijd moest de Sovjet-aanvoer vanuit de Kaukasus worden afgesneden.
Inhouds opgave
Achtergrond en Doelen van Operatie Edelweiß
Strategische Belang van de Kaukasus
De Duitse economie en militaire strategie waren sterk afhankelijk van brandstof. In 1942 werd duidelijk dat de toegang tot olie cruciaal was voor de voortzetting van de oorlog. Het falen van Operatie Barbarossa in 1941 had de Wehrmacht zwaar belast en het front was gestabiliseerd zonder grote strategische overwinningen. Daarom werd de focus voor 1942 gelegd op economische doelen, waarbij de olierijke regio’s in de Kaukasus van vitaal belang werden geacht.
Hoofddoelen
- Verovering van olievelden: De belangrijkste doelwitten waren de olievelden van Maikop, Grozny en Bakoe. Deze zouden de Duitse oorlogsmachine van brandstof voorzien en tegelijkertijd de Sovjets economisch verzwakken.
- Afsluiting van Sovjet-aanvoerlijnen: Het snijden van logistieke verbindingen tussen de Sovjet-Unie en Transkaukasië moest de verdediging van de regio compliceren.
- Strategische dominantie: Controle over de Kaukasus zou Duitsland een gunstige positie geven voor toekomstige operaties richting het Midden-Oosten.
Voorbereidingen voor de Operatie
Militaire en Civiele Voorbereidingen
De voorbereidingen voor Operatie Edelweiß waren omvangrijk en omvatten zowel militaire als civiele plannen:
- Troepen en Materieel: Legergroep A, met een sterkte van 167.000 soldaten, 4.540 kanonnen en 1.130 tanks, werd toegewezen aan de operatie. Ondersteuning kwam van Legergroep B, geleid door Maximilian von Weichs, en de Luftflotte 4 onder Wolfram Freiherr von Richthofen. De troepen werden versterkt door een SS-bewakingsregiment en een Kozakkenregiment.
- Economische Plannen: Duitse oliebedrijven zoals “Ost-Öl” en “Karpaten-Öl” kregen concessies om de olievelden te exploiteren. Hiervoor werden pijpleidingen en andere infrastructuur voorbereid.
Speciale Operaties
Naast reguliere militaire voorbereidingen werd Operatie Schamil ontworpen door de Duitse inlichtingendienst Abwehr. Dit plan omvatte:
- Landingen in strategische gebieden: Kleine eenheden zouden landen in regio’s zoals Grozny en Maikop om lokale steun te verkrijgen.
- Gebruik van een vijfde colonne: Lokale sympathisanten en inlichtingenbronnen zouden sabotage en ondersteuning bieden.
Verloop van Operatie Edelweiß
Operatie Edelweiß begon in juli 1942, nadat Rostov aan de Don, de “Poort naar de Kaukasus,” door Duitse troepen was ingenomen. De opmars door de Kaukasus werd gekenmerkt door snelle successen, gevolgd door stagnatie en zware verliezen in de bergachtige regio.
Vroege Successen
Inname van Rostov en Maikop
Op 23 juli 1942 viel Rostov-on-Don in Duitse handen. Dit markeerde het startpunt van de aanval op de Kaukasus. De tankeenheden van Ewald von Kleist rukten snel op en bereikten het gebied rond Maikop, dat op 10 augustus werd ingenomen. De olievelden van Maikop waren echter zwaar beschadigd door de terugtrekkende Sovjettroepen, waardoor hun economische waarde voor Duitsland minimaal werd.
Vooruitgang naar de Kaukasus
De Duitse troepen bleven oprukken, waarbij belangrijke steden zoals Krasnodar (12 augustus) en Mozdok (23 augustus) werden ingenomen. Tegelijkertijd voerden gespecialiseerde bergtroepen, zoals de 1e Bergdivisie “Edelweiß,” flankbewegingen uit in het bergachtige terrein.
- Mount Elbroes: Op 21 augustus 1942 hesen Duitse troepen de vlag op de top van Mount Elbroes, de hoogste berg van Europa. Hoewel symbolisch van aard, had deze actie geen strategische impact.
Beperkingen en Vertragingen
Moeilijkheden in de Bergen
Het terrein in de Kaukasus zorgde voor aanzienlijke logistieke problemen. De Duitse troepen moesten meerdere bergpassen oversteken, zoals de Khotyu-tau Pass en de Klukhorskiy Pass. Deze routes waren slecht toegankelijk en werden soms zwaar verdedigd door het Rode Leger.
- Gebrek aan bevoorrading: De lange aanvoerroutes van de Wehrmacht werden steeds kwetsbaarder door Sovjet-tegenaanvallen en partizanenactiviteiten.
- Weerstand van de Sovjets: Het Rode Leger voerde succesvolle defensieve operaties uit, zoals de Mozdok-Malgobek verdedigingsoperatie (september 1942) en de Tuapse verdedigingsoperatie (september-december 1942).
Strategische Versnippering
De Duitse middelen werden verdeeld tussen de operaties in de Kaukasus en de slag om Stalingrad, wat de vooruitgang in beide campagnes aanzienlijk vertraagde. Tegen het einde van oktober 1942 bereikten de Duitse troepen hun verste punt bij Alagir en Ordzhonikidze, ongeveer 610 km van hun startpositie.
Sovjet Tegenaanvallen
In november 1942 startte het Rode Leger grootschalige tegenoffensieven in de regio. De Duitse 13e Pantserdivisie werd omsingeld in Ordzhonikidze, maar wist met hulp van de SS-divisie “Wiking” uit te breken. Deze acties markeerden het begin van het Duitse defensieve stadium in de Kaukasus.
Terugtrekking en Sovjetoffensieven
Na de nederlaag van het Duitse 6e Leger bij Stalingrad in februari 1943 (Operatie Uranus), veranderde de strategische situatie aan het Oostfront drastisch. Operatie Edelweiß moest worden beëindigd, en de Duitse troepen in de Kaukasus kregen opdracht zich terug te trekken.
De Duitse Terugtrekking
Oorzaken van de Terugtrekking
De catastrofale Duitse verliezen bij Stalingrad dwongen het Duitse opperbevel om middelen te herverdelen en de focus te verleggen naar de verdediging. Legergroep A ontving het bevel om zich terug te trekken uit de Kaukasus om omsingeling door het Rode Leger te voorkomen.
- Defensieve Linies: Duitse troepen probeerden zich te hergroeperen langs de Taman-schiereiland, ook wel bekend als de Kuban-bruggenhoofdpositie, om verdere verliezen te beperken.
- Terugtocht via Smalle Routes: De terugtrekking door de bergachtige gebieden verliep onder zware Sovjet-druk en werd bemoeilijkt door winterse weersomstandigheden.
Strategische Gebieden Verlaten
De Duitse troepen verlieten belangrijke gebieden die eerder waren veroverd:
- Mozdok (januari 1943): Deze stad werd heroverd door het Rode Leger na felle gevechten.
- Maikop (29 januari 1943): Het olieveld bleef buiten Duitse exploitatie en werd heroverd door Sovjet-troepen.
- Rostov (16 februari 1943): Het Rode Leger behaalde een belangrijke overwinning door deze stad te heroveren, waarmee de Duitse troepen uit de gehele regio werden verdreven.
Terugtrekking en Sovjetoffensieven
Na de nederlaag van het Duitse 6e Leger bij Stalingrad in februari 1943 (Operatie Uranus), veranderde de strategische situatie aan het Oostfront drastisch. Operatie Edelweiß moest worden beëindigd, en de Duitse troepen in de Kaukasus kregen opdracht zich terug te trekken.
De Duitse Terugtrekking
Oorzaken van de Terugtrekking
De catastrofale Duitse verliezen bij Stalingrad dwongen het Duitse opperbevel om middelen te herverdelen en de focus te verleggen naar de verdediging. Legergroep A ontving het bevel om zich terug te trekken uit de Kaukasus om omsingeling door het Rode Leger te voorkomen.
- Defensieve Linies: Duitse troepen probeerden zich te hergroeperen langs de Taman-schiereiland, ook wel bekend als de Kuban-bruggenhoofdpositie, om verdere verliezen te beperken.
- Terugtocht via Smalle Routes: De terugtrekking door de bergachtige gebieden verliep onder zware Sovjet-druk en werd bemoeilijkt door winterse weersomstandigheden.
Strategische Gebieden Verlaten
De Duitse troepen verlieten belangrijke gebieden die eerder waren veroverd:
- Mozdok (januari 1943): Deze stad werd heroverd door het Rode Leger na felle gevechten.
- Maikop (29 januari 1943): Het olieveld bleef buiten Duitse exploitatie en werd heroverd door Sovjet-troepen.
- Rostov (16 februari 1943): Het Rode Leger behaalde een belangrijke overwinning door deze stad te heroveren, waarmee de Duitse troepen uit de gehele regio werden verdreven.
Sovjet Offensieven in 1943
Noord-Kaukasus Strategisch Offensief
De Sovjet-Unie begon grootschalige operaties om de Duitse troepen volledig uit de Kaukasus te verdrijven. Belangrijke campagnes waren:
- Mozdok-Stavropol Offensief (januari 1943): Dit offensief maakte de noordelijke Kaukasus vrij van Duitse aanwezigheid.
- Novorossiysk-Taman Operatie (september 1943): Dit leidde tot de volledige herovering van de Taman-schiereiland.
Herstel van Belangrijke Posities
- Novorossiysk (16 september 1943): Deze strategische havenstad werd bevrijd na maandenlange zware gevechten.
- Kuban-bruggenhoofd: Duitse troepen verlieten hun laatste posities in de Kaukasus in oktober 1943, waarmee de Sovjetcontrole over de regio werd hersteld.
Gevolgen van Operatie Edelweiß
Duitse Verliezen
Operatie Edelweiß resulteerde in aanzienlijke verliezen voor Duitsland:
- Materiële verliezen: Grote hoeveelheden tanks en zwaar materieel gingen verloren door logistieke uitdagingen en Sovjetaanvallen.
- Strategische mislukking: De Duitse doelen om toegang te krijgen tot de olievelden van de Kaukasus werden niet bereikt.
Sovjet Voordelen
Het Rode Leger behaalde grote successen door de verdediging en het tegenoffensief:
- Veiligstelling van de Kaukasus: De regio bleef een belangrijke bron van olie en andere grondstoffen voor de Sovjet-Unie.
- Strategische Overwinning: De herovering van de Kaukasus droeg bij aan het momentum van het Rode Leger in hun verdere offensieven tegen Duitsland.
Conclusie
Operatie Edelweiß was een ambitieuze poging van de Duitse Wehrmacht om strategische economische en militaire controle te verkrijgen in de Kaukasus. Hoewel de operatie aanvankelijk snelle successen boekte, zorgden logistieke problemen, Sovjetweerstand en strategische fouten voor het mislukken van de campagne. De nederlaag bij Stalingrad en de daaropvolgende terugtrekking markeerden het einde van Duitse ambities in de regio.
De Sovjet-Unie herstelde haar controle over de Kaukasus en kon hierdoor haar oorlogsinspanningen blijven ondersteunen. De lessen van Operatie Edelweiß benadrukken de moeilijkheden van oorlog in bergachtig terrein en de gevolgen van strategische versnippering.
Bronnen en meer informatie
- Afbeelding: User:Gdr, CC BY-SA 3.0, via Wikimedia Commons
- Glantz, David M. (1998). From the Don to the Dnepr: Soviet Offensive Operations, December 1942 – August 1943. Routledge. ISBN 978-0-7146-3372-4.
- Erickson, John (1983). The Road to Stalingrad: Stalin’s War with Germany. Yale University Press. ISBN 978-0-300-07812-4.
- Bellamy, Chris (2007). Absolute War: Soviet Russia in the Second World War. Knopf. ISBN 978-1-4000-4421-6.
- Carell, Paul (1977). Hitler’s War on Russia: The Story of the German Defeat in the East. Bantam Books. ISBN 978-0-553-20422-2.
- Bronnen Mei1940
