Kurt Gebhard Adolf Philipp Freiherr von Hammerstein-Equord (1878–1943) was een Duitse generaal die diende als opperbevelhebber van de Reichswehr, het leger van de Weimarrepubliek. Hij staat bekend als een uitgesproken tegenstander van Adolf Hitler en het naziregime. Zijn militaire carrière, leiderschap en betrokkenheid bij het verzet tegen de nazi’s maken hem tot een van de meest invloedrijke militaire personen van zijn tijd.
Hammerstein-Equord speelde een sleutelrol in de voorbereiding van het Duitse leger op de Tweede Wereldoorlog, maar zijn vastberaden verzet tegen de nazi-ideologie leidde tot conflicten met de politieke leiding van het land. Dit artikel verkent zijn leven, zijn militaire bijdragen en zijn invloed op het Duitse verzet.
Inhouds opgave
Militaire loopbaan in de Weimarrepubliek
Opmars in de Reichswehr
Na de Eerste Wereldoorlog bleef Kurt von Hammerstein-Equord actief in de Reichswehr, het sterk gereduceerde Duitse leger dat was opgelegd door het Verdrag van Versailles. Hij steeg snel in rang door zijn strategische inzicht en zijn connecties met invloedrijke personen zoals Kurt von Schleicher. In 1929 werd Hammerstein benoemd tot stafchef van de Truppenamt (de facto de Generale Staf van de Reichswehr) en kreeg hij de verantwoordelijkheid voor het herstructureren van het leger in een tijd waarin Duitsland werd beperkt door internationale ontwapeningseisen.
In 1930 volgde hij Wilhelm Heye op als opperbevelhebber van de Reichswehr. Deze promotie werd ondersteund door zijn vriend en toenmalig minister van Defensie, Kurt von Schleicher. Als opperbevelhebber voerde Hammerstein een gematigde maar doeltreffende herbewapeningsstrategie, ondanks de beperkingen van het Verdrag van Versailles. Hij werkte aan de modernisering van de tactieken en structuren van het leger, wat de basis vormde voor toekomstige Duitse militaire successen.
Verzet tegen de putsch van Kapp-Lüttwitz
Hammerstein’s loyaliteit aan de democratische instellingen van de Weimarrepubliek werd duidelijk in 1920, toen hij weigerde deel te nemen aan de Kapp-Lüttwitz-putsch. Deze mislukte staatsgreep was gericht op het omverwerpen van de democratische regering en werd geleid door monarchistische en rechtse krachten binnen het leger, waaronder zijn schoonvader, generaal Walther von Lüttwitz. Door afstand te nemen van de putsch bleef Hammerstein een betrouwbare en stabiele kracht binnen de Reichswehr.
Benoeming en conflict met Hitler
Waarschuwingen aan Hindenburg en het politieke conflict
Tijdens de vroege jaren 1930 werd Hammerstein steeds bezorgder over de opkomst van de nazi-partij en Adolf Hitler. Hij zag Hitler als een directe bedreiging voor de Duitse stabiliteit en waarschuwde herhaaldelijk president Paul von Hindenburg voor de gevaren van het benoemen van Hitler tot bondskanselier. Hammerstein vreesde dat een regering onder leiding van Hitler zou leiden tot extremisme en uiteindelijk een oorlog.
Hindenburg, aanvankelijk terughoudend, verzekerde Hammerstein dat hij “nooit zou overwegen om die Oostenrijkse korporaal tot kanselier of minister van Defensie te benoemen.” Toch gaf Hindenburg op 30 januari 1933 toe aan de politieke druk en benoemde hij Hitler tot bondskanselier. Voor Hammerstein was dit een breekpunt. Zijn openlijke verzet tegen de nazi-leiders leidde ertoe dat hij in oktober 1933 zijn ontslag aanbood, dat op 31 januari 1934 officieel werd bevestigd.
De Nacht van de Lange Messen en overplaatsing
Na zijn ontslag raakte Hammerstein betrokken bij een gevaarlijke situatie tijdens de Nacht van de Lange Messen (30 juni – 2 juli 1934), toen Hitler afrekende met vermeende tegenstanders binnen de SA en andere delen van het militaire en politieke establishment. Hoewel Hammerstein zelf niet werd gearresteerd, was hij getuige van de moorden op zijn vrienden en collega’s, waaronder Kurt von Schleicher. Hammerstein probeerde via verschillende kanalen een onderzoek af te dwingen, maar dit leidde tot niets door de toenemende controle van de nazi’s over het leger.
Toezicht op de totstandkoming van Truppenführung
Een van Hammerstein’s belangrijke bijdragen aan de militaire geschiedenis was zijn betrokkenheid bij de totstandkoming van de invloedrijke militaire handleiding Truppenführung, die op 17 oktober 1933 werd voltooid. Als chef van het Duitse opperbevel hield Hammerstein toezicht op de samenstelling van deze handleiding, die de basis legde voor de tactieken van het Duitse leger in de Tweede Wereldoorlog.
Truppenführung stelde opdrachtgericht bevelvoeren (Auftragstaktik) centraal, een strategie waarbij ondergeschikten de vrijheid kregen om zelfstandig beslissingen te nemen binnen de grenzen van een gegeven missie. Hammerstein geloofde dat een leger alleen effectief kon opereren als commandanten op elk niveau over initiatief en flexibiliteit beschikten. Zijn filosofie werd duidelijk weerspiegeld in de handleiding en vormde een blijvende erfenis voor moderne militaire doctrines.
Verzet tegen Hitler en het naziregime
Openlijk verzet en kritiek op de nazi’s
Hammerstein stond bekend om zijn openlijke vijandigheid jegens de nazi-partij, die hij beschreef als “een bende criminelen” en “smerige varkens,” verwijzend naar de homoseksuele neigingen van sommige SA-leiders. Hij verwierf de bijnaam “De Rode Generaal” vanwege zijn contacten met linkse groeperingen, waaronder vakbonden, wat hem onderscheidde van veel van zijn conservatieve collega’s.
Zijn verzet werd niet alleen gedreven door persoonlijke overtuigingen, maar ook door zijn visie op de rol van het leger als beschermer van de Duitse staat en niet van een specifieke politieke partij. In december 1932 waarschuwde Hammerstein Adolf Hitler persoonlijk tegen het uitvoeren van een staatsgreep. Hij maakte duidelijk dat hij in dat geval het bevel zou geven om op de nazi’s te schieten. Hammerstein verzekerde de Amerikaanse ambassadeur Frederic M. Sackett dat hij dit zou doen indien nodig.
Rol in verzetsnetwerken en pogingen om Hitler te elimineren
Tijdens de Tweede Wereldoorlog sloot Hammerstein zich aan bij verschillende verzetsgroepen die zich bezighielden met plannen om Hitler omver te werpen. Hij werkte nauw samen met andere prominente verzetsleden, waaronder Carl Friedrich Goerdeler en Ludwig Beck. Hammerstein probeerde Hitler uit te nodigen voor een bezoek aan een versterkte basis langs de Siegfriedlinie, in de hoop dat daar een “dodelijk ongeluk” zou kunnen plaatsvinden. Hitler ging echter nooit in op deze uitnodiging.
Nadat hij in 1939 tijdelijk opnieuw werd opgeroepen voor actieve dienst als commandant van Wehrkreis VIII in Silezië, werd hij later door Hitler persoonlijk van zijn bevel ontheven wegens zijn “negatieve houding ten opzichte van het nationaal-socialisme.”
Ondergrondse activiteiten en familiebetrokkenheid
Hammerstein’s verzet werd verder ondersteund door zijn familie. Zijn dochter Maria-Therese von Hammerstein-Paasche speelde een actieve rol in het waarschuwen en onderbrengen van Joden die op deportatielijsten stonden. Hammerstein zelf voorzag haar van namen die hij via zijn netwerk had verkregen. Twee van zijn zonen, Ludwig en Kunrat, namen deel aan het beroemde maar mislukte complot van 20 juli 1944 om Hitler te doden. Na de mislukking wisten zij te ontsnappen, terwijl andere familieleden naar concentratiekampen werden gedeporteerd.
Ziekte en overlijden in 1943
In januari 1943 werd bij Hammerstein kanker vastgesteld, die zich al had uitgezaaid en niet meer behandelbaar was. Ondanks pijnlijke behandelingen bleef hij zich uitspreken tegen het regime, zelfs onder Gestapo-surveillance. Hij overleed op 25 april 1943 in zijn huis in Berlijn.
Zijn familie weigerde een officiële staatsbegrafenis omdat dit zou betekenen dat zijn kist met een hakenkruisvlag zou worden bedekt. Hij werd in plaats daarvan begraven op het familiegraf in Steinhorst, Nedersaksen. Hitler liet een krans sturen, maar de familie zorgde ervoor dat deze niet zichtbaar was bij de begrafenis.
Nalatenschap van Kurt von Hammerstein-Equord
Invloed op het Duitse verzet
Hammerstein-Equord’s rol in het verzet en zijn langdurige weerstand tegen het naziregime hebben hem een belangrijke plaats gegeven in de Duitse geschiedenis. Zijn vroege waarschuwingen aan Hindenburg en andere politieke leiders werden pas volledig gewaardeerd na de oorlog, toen bleek hoe ver zijn visie vooruitstrevend was. Zijn actieve verzet, het delen van informatie en de betrokkenheid van zijn familie bij de verzetsbeweging hebben hem een blijvende erfenis opgeleverd als een van de meest prominente militaire tegenstanders van Hitler.
Zijn houding en acties worden door historici vaak vergeleken met die van andere leden van de militaire oppositie, zoals Ludwig Beck en Carl Friedrich Goerdeler. Hammerstein’s unieke combinatie van pragmatisch militair leiderschap en principiële oppositie tegen extremisme blijft een voorbeeld voor leiders in moeilijke politieke tijden.
De blijvende waarde van Truppenführung
Hammerstein’s betrokkenheid bij de totstandkoming van Truppenführung heeft ook een blijvende impact gehad op moderne militaire doctrines. De handleiding, die opdrachtgericht bevelvoeren en initiatief op elk niveau benadrukt, wordt nog steeds als essentieel beschouwd binnen veel moderne legers, waaronder de Bundeswehr en de NAVO. De principes die onder zijn toezicht werden vastgelegd, blijven van invloed in de hedendaagse oorlogsvoering, waarin flexibiliteit en onafhankelijkheid essentieel zijn.
Familie-erfenis en persoonlijke offers
De familie von Hammerstein heeft aanzienlijke offers gebracht voor hun verzet tegen het naziregime. Zijn zonen Ludwig en Kunrat namen deel aan het complot van 20 juli 1944, en andere familieleden werden na de mislukking hiervan gevangengezet. Zijn dochter Maria-Therese von Hammerstein-Paasche redde talloze levens door Joden te waarschuwen voor naderende deportaties.
Na de oorlog bleven familieleden, waaronder zijn zoon Kunrat en dochter Maria-Therese, werken aan het bewaren van de herinnering aan hun vader en diens verzet. Zijn nalatenschap is daarmee niet alleen politiek en militair van belang, maar ook persoonlijk door de daden van zijn familieleden die zijn idealen deelden.
Conclusie
Kurt von Hammerstein-Equord was meer dan een Duitse generaal; hij was een visionair leider en een onverzettelijk tegenstander van dictatuur en onderdrukking. Zijn bijdrage aan de militaire ontwikkeling van Duitsland via Truppenführung en zijn verzet tegen het naziregime maken hem een historische persoonlijkheid van blijvende betekenis. Hij toonde aan dat militair leiderschap meer vereist dan strategische bekwaamheid — ook morele moed is essentieel. Zijn leven en werk blijven dienen als een inspiratiebron voor militairen, historici en politieke leiders.
Bronnen en meer informatie
- Afbeelding: https://www.gdw-berlin.de/en/home/, Public domain, via Wikimedia Commons
- Bull, Stephen (2005). World War II infantry tactics: company and battalion. Oxford: Osprey Publishing. ISBN 9781841766638.
- Condell, Bruce; Zabecki, David T. (2001). On the German Art of War: Truppenführung. Boulder: Lynne Rienner Publishers. ISBN 9781555879969.
- Fest, Joachim (1997). Plotting Hitler’s Death: The Story of German Resistance. Owl. ISBN 9780805056485.
- Hoffmann, Peter (1996). The History of the German Resistance, 1933-1945. McGill-Queen’s University Press. ISBN 9780773525648.
- Enzensberger, Hans Magnus (2009). The Silences of Hammerstein. Seagull Books. ISBN 9781906497337.
- Bronnen mei1940
