Joseph Schreieder (München, 15 augustus 1904 – aldaar, 24 december 1990) was een Duitse politiefunctionaris en SS’er die tijdens de Tweede Wereldoorlog een belangrijke rol speelde in contraspionageoperaties. Hij was met name betrokken bij het beruchte Englandspiel (Operatie Nordpol), waarbij de Duitse contraspionagedienst successen boekte door misleiding van geallieerde inlichtingendiensten.
Inhouds opgave
Vroege leven en politiecarrière
Opleiding en vroege loopbaan
Joseph Schreieder volgde onderwijs aan de Luitpold Oberrealschule in München van 1915 tot 1921. Na zijn middelbare school begon hij te werken als klerk bij een advocatenkantoor in München, een functie die hij tot mei 1923 vervulde. Op 23 mei 1923 startte hij zijn carrière bij de politie als werknemer van de Polizeidirektion in München.
Toetreding tot de SS en promoties
In de jaren die volgden, doorliep Schreieder diverse functies binnen de politie en trad in april 1932 toe tot de politieke afdeling van de Münchense politie. Op 15 augustus 1934 werd hij lid van de SS, waar hij de rang van Scharführer (sergeant) kreeg. Zijn toetreding tot de SS was vermoedelijk gericht op het verbeteren van zijn carrièreperspectieven. Gedurende de daaropvolgende jaren voltooide hij diverse politieopleidingen en klom op naar de rangen van Kriminal-Inspector, Kriminal-Kommissar en uiteindelijk Kriminal-Director.
Posities bij de grenspolitie
Tussen 1935 en 1940 bekleedde Schreieder leidinggevende functies bij de grenspolitie in Lindau en Bregenz. Deze ervaring vormde een solide basis voor zijn latere werk binnen de Gestapo. Op 1 mei 1940 werd hij aangesteld als hoofd van afdeling III van de Staatsgeheime Politie (Gestapo) in Innsbruck, en op 1 november 1939 kreeg hij de SS-rang van Untersturmführer (tweede luitenant).
Activiteiten tijdens de Tweede Wereldoorlog
Aanstelling in Nederland
Op 15 augustus 1940 werd Schreieder overgeplaatst naar het bezette Nederland, waar hij de functie van Kriminaldirektor bekleedde bij het Referat IV E van de Gestapo in Den Haag. Deze afdeling, met 23 medewerkers, was verantwoordelijk voor contraspionage in het hele land. Samen met majoor Hermann Giskes van de Abwehr, de militaire inlichtingendienst, speelde Schreieder een sleutelrol in het Englandspiel, een misleidingsoperatie die tot doel had de geallieerde inlichtingendiensten te ontwrichten.
Englandspiel en contraspionage
Het Englandspiel bestond uit het onderscheppen en manipuleren van berichten die naar Londen werden gestuurd door geallieerde agenten. Schreieder en zijn team maakten hierbij gebruik van informatie verkregen door de arrestatie van meer dan zestig geallieerde spionnen en het gebruik van infiltranten, zoals Anton van der Waals, die verzetsbewegingen wisten binnen te dringen. Dankzij deze tactieken slaagde Schreieder erin om gedurende een aanzienlijke periode valse berichten naar Londen te zenden, waardoor de Britse inlichtingendiensten misleid werden over de situatie in Nederland.
Verplaatsingen en latere oorlogsjaren
In 1942 werd Schreieder vervangen als chef van het Referat IV E en richtte hij zich op het bestrijden van verzetsgroepen die zelf zendapparatuur ontwikkelden. In de loop van de oorlog werd hij overgeplaatst naar verschillende locaties, waaronder Zeist in juli 1944 en Zwolle in september 1944. Tijdens de laatste maanden van de oorlog werkte hij in Haren, Groningen en opnieuw in Den Haag, waarbij hij zich bezighield met de bestrijding van het verzet en contraspionageactiviteiten.
Na de oorlog
Arrestatie en juridische procedures
Bij de bevrijding van Nederland in 1945 werd Joseph Schreieder gearresteerd en berecht door een Bijzonder Gerechtshof. In juli 1948 werd hij echter buiten vervolging gesteld. In 1949 volgde een beroepsprocedure die leidde tot zijn vrijlating. Kort daarna hervatte hij zijn werk in Duitsland, waar hij werd aangesteld als Oberregierungsrat in Beieren.
Werk bij Radio Free Europe
Aan het eind van de jaren vijftig was Schreieder werkzaam bij Radio Free Europe, een door de CIA gesteunde omroep die gericht was op het verspreiden van ongecensureerd nieuws naar de communistische landen in Oost-Europa. Een opmerkelijk detail uit deze periode is dat Schreieder samenwerkte met Erik Hazelhoff Roelfzema, een prominente verzetsstrijder bekend als de Soldaat van Oranje, die hij tijdens de oorlogsjaren had bestreden.
Inlichtingenactiviteiten en de CIA
Na 1955 sloot Schreieder zich aan bij het Landesamt für Verfassungsschutz, de Duitse binnenlandse veiligheidsdienst. Hier hield hij zich bezig met het opsporen van spionnen, voornamelijk afkomstig uit de DDR en andere Oostbloklanden. Onder de codenaam “Cabolt” fungeerde hij daarnaast als informant voor de CIA. Zijn samenwerking met Amerikaanse inlichtingendiensten illustreert de gecompliceerde rol die voormalige nazi-functionarissen soms speelden in de Koude Oorlog.
Onbekende jaren en overlijden
Vanaf 1959 verdween Schreieder grotendeels uit het publieke domein. Over zijn activiteiten in de daaropvolgende decennia is weinig bekend. Historicus Stefan Keller vermeldt in zijn onderzoek dat hij contact had met de vrouw van Schreieder tijdens het schrijven van zijn boek over Paul Grüninger, waaruit bleek dat Schreieder al overleden was op het moment van hun correspondentie. Joseph Schreieder stierf op 24 december 1990 in zijn geboortestad München.
Conclusie
Joseph Schreieder was een controversieel figuur wiens leven een spiegel is van de complexe dynamieken van het Europa van de 20e eeuw. Van zijn rol als SS-functionaris en Gestapo-chef in Nederland tot zijn betrokkenheid bij de CIA na de oorlog, zijn activiteiten roepen vragen op over de naoorlogse behandeling van voormalige nazi-functionarissen. Zijn dood in 1990 markeerde het einde van een opmerkelijk en tegenstrijdig leven.
Bronnen en meer informatie
- Afbeelding: Ben Merk / Anefo, CC BY-SA 4.0, via Wikimedia Commons
- Bronnen Mei1940
- Boogers, M. (2000). De geschiedenis van de Gestapo in Nederland. Amsterdam: Uitgeverij Boom.
- Keller, S. (1993). Grüninger’s Fall: Geschichte einer Rettung. Zürich: Limmat Verlag.
- Roozenbeek, H. (2005). Het Englandspiel: De misleiding van de geallieerde spionagediensten. Den Haag: Sdu Uitgevers.
