HMS Ark Royal (pennantnummer 91) was een prominent vliegdekschip van de Britse Royal Navy tijdens de Tweede Wereldoorlog. Dit schip speelde een cruciale rol in enkele van de meest bekende maritieme operaties van het conflict, waaronder de jacht op het Duitse slagschip Bismarck en de begeleiding van vitale konvooien naar Malta. Door zijn innovatieve ontwerp en bijdrage aan het ontstaan van moderne vliegdekscheepstactieken, verwierf Ark Royal een blijvende reputatie, zowel in de Royal Navy als daarbuiten.
Inhouds opgave
Ontwerp en bouw
Washington Naval Treaty en de beperkingen
HMS Ark Royal werd in 1934 ontworpen om te voldoen aan de beperkingen van het Washington Naval Treaty van 1922, dat het tonnage van oorlogsschepen beperkte om een wapenwedloop te voorkomen. Dit verdrag dicteerde dat nieuwe vliegdekschepen niet meer dan 23.000 ton mochten wegen. Om binnen deze grenzen te blijven, werd Ark Royal gebouwd met beperkte bepantsering en werden innovatieve bouwtechnieken toegepast. Zo bespaarde het gebruik van lassen in plaats van klinken zo’n 500 ton aan gewicht, en werd het gebruik van bepantsering beperkt tot essentiële delen van het schip, zoals de machinekamers en munitieopslagruimtes.
Innovatieve kenmerken van het ontwerp
Ark Royal was het eerste Britse vliegdekschip waarbij de hangars en het vliegdek een integraal onderdeel van de romp vormden. In tegenstelling tot eerdere vliegdekschepen, waar het vliegdek en de hangars werden beschouwd als extra toevoegingen aan de bovenbouw, werd het schip vanaf de basis ontworpen met de focus op vliegoperaties. Dit zorgde ervoor dat het schip meer vliegtuigen kon dragen, wat de operationele flexibiliteit aanzienlijk vergrootte. Ark Royal was uitgerust met twee dekken voor hangars, waardoor ze in theorie tot 72 vliegtuigen kon vervoeren. Door de voortdurende ontwikkeling van grotere en zwaardere vliegtuigen tijdens de bouw, werd het werkelijke aantal vliegtuigen echter beperkt tot 50 tot 60.
De verhoogde ligging van het vliegdek, op 66 voet (20 meter) boven de waterlijn, werd veroorzaakt door de aanwezigheid van twee interne hangardekken. Dit zorgde voor een efficiëntere indeling en vergrote capaciteit om vliegtuigen te vervoeren en te onderhouden.
Aandrijving en snelheid
Om de hoge snelheden te bereiken die nodig waren voor vliegdekschepen, was Ark Royal uitgerust met zes ketels die drie Parsons-turbines aandreven. Deze turbines waren gekoppeld aan drie schroeven met een diameter van 4,9 meter, wat het schip een maximale snelheid van 30 knopen (56 km/u) gaf. Dit vermogen om snel te manoeuvreren was van cruciaal belang voor het lanceren en terughalen van vliegtuigen, die vaak tegen de wind in moesten opstijgen. Bovendien bood de hoge snelheid van het schip een vorm van bescherming tegen vijandelijke slagschepen, aangezien Ark Royal niet ontworpen was voor directe zeeslagen.
Bewapening en vliegtuigen
Anti-luchtdoelbewapening
Ark Royal werd primair uitgerust voor luchtverdediging, gezien de groeiende dreiging van vijandelijke vliegtuigen. Haar hoofdbewapening bestond uit zestien snelvuurkanonnen van 4,5 inch (110 mm) die in acht dubbelloops torens waren geplaatst. Deze waren gepositioneerd op zowel bakboord als stuurboord van de romp, net onder het vliegdek, wat elk kanon een groter schootsveld gaf. Daarnaast had Ark Royal zes achtloopse 2-ponder “pom-pom” luchtafweergeschut en acht viervoudige .50 inch (12,7 mm) machinegeweren die strategisch over het schip verspreid waren.
Vliegtuigen aan boord
Gedurende haar diensttijd opereerde Ark Royal meerdere squadrons van de Fleet Air Arm, met in totaal zestien squadrons. In haar vroege jaren bestond de luchtvloot vooral uit Blackburn Skua’s, die als jachtvliegtuig en duikbommenwerper dienden, en Fairey Swordfish-torpedobommenwerpers. Naarmate de oorlog vorderde, werden de Skua’s vervangen door de modernere Fairey Fulmar-jagers. Deze vliegtuigen speelden een cruciale rol in luchtpatrouilles, verkenningsmissies en het beschermen van konvooien tegen vijandelijke onderzeeboten en vliegtuigen.
Operationele inzet tijdens de Tweede Wereldoorlog
Jager op U-boten en bescherming van konvooien
Vanaf het begin van de Tweede Wereldoorlog was HMS Ark Royal actief betrokken bij enkele van de gevaarlijkste en meest uitdagende operaties op zee. Op 14 september 1939, slechts enkele weken na het uitbreken van de oorlog, kreeg Ark Royal de opdracht om deel te nemen aan de bescherming van konvooien en het opsporen van vijandelijke onderzeeboten in de Noord-Atlantische Oceaan. Samen met een groep escorteschepen vormde Ark Royal een “hunter-killer”-groep, bedoeld om de Duitse U-boten te onderscheppen die Britse koopvaardijschepen bedreigden.
Tijdens een van haar eerste missies werd Ark Royal zelf het doelwit van een aanval door de Duitse U-boot U-39, die twee torpedo’s lanceerde. Dankzij de snelle reactie van de bemanning wist Ark Royal de torpedo’s te ontwijken. De begeleidende torpedobootjagers slaagden erin U-39 te dwingen naar de oppervlakte te komen, waarna de bemanning de boot verliet en U-39 zonk. Dit was de eerste U-boot die door de geallieerden werd vernietigd tijdens de oorlog, wat een belangrijke morele overwinning betekende.
Nauw ontkomen aan de ondergang
Ondanks deze successen was Ark Royal voortdurend doelwit van vijandelijke aanvallen. Op 25 september 1939, tijdens de reddingsoperatie van de beschadigde Britse onderzeeër HMS Spearfish, werd Ark Royal opgemerkt door Duitse verkenningsvliegtuigen. Later die dag werd het schip aangevallen door vier Duitse Junkers Ju 88-bommenwerpers. Eén van de bommen kwam slechts 30 meter van het schip neer, maar door scherpe manoeuvres van de Kapitein ter Zee wist Ark Royal zonder schade te ontkomen. Toch beweerden de Duitsers ten onrechte dat het schip was gezonken, wat leidde tot propagandistische berichten in Duitsland. De Britse regering weerlegde deze claims snel door het schip openlijk te tonen aan bondgenoten.
De jacht op de Graf Spee
In oktober 1939 werd Ark Royal samen met de slagkruiser HMS Renown naar het zuiden van de Atlantische Oceaan gestuurd om de Duitse oorlogsbodem Admiral Graf Spee op te sporen, die de geallieerde koopvaardijvloot belaagde. Hoewel Ark Royal zelf de Graf Spee nooit in handen kreeg, speelde zij een indirecte rol in het dwingen van de Duitse commandant, Kapitein ter Zee Hans Langsdorff, om het schip uiteindelijk te laten zinken na de beroemde Slag om de River Plate.
Door een strategische misleiding, waarbij Ark Royal werd gepositioneerd alsof zij al in de buurt van de Graf Spee was, droeg het schip bij aan de indruk van de Duitsers dat zij omsingeld waren. Langsdorff besloot daarop zijn schip te scuttelen, waarmee een einde kwam aan de bedreiging door de Graf Spee in de Zuid-Atlantische wateren.
Deelname aan de Noorse campagne
Operatie Weserübung
In april 1940 lanceerde nazi-Duitsland Operatie Weserübung, de invasie van Noorwegen. Om de geallieerde troepen in Noorwegen te ondersteunen en Duitse luchtaanvallen af te weren, werden Ark Royal en het vliegdekschip HMS Glorious ingezet voor luchtpatrouilles en het bestrijden van vijandelijke schepen. Dit was de eerste keer dat de Royal Navy vliegdekschepen gebruikte om andere schepen van luchtsteun te voorzien, en het markeerde een cruciaal moment in de evolutie van maritieme luchtmachtstrategieën.
Tijdens deze campagne voerde Ark Royal verschillende luchtaanvallen uit op Duitse schepen en landdoelen. Ondanks meerdere Duitse luchtaanvallen op het schip, waarbij vaak Junkers Ju 88’s betrokken waren, wist Ark Royal ernstige schade te vermijden. De vliegdekschepen speelden een sleutelrol in het evacueren van geallieerde troepen uit Noorwegen toen de campagne mislukte. Tijdens deze evacuatie, die plaatsvond onder intense druk van Duitse troepen, zorgden de vliegtuigen van Ark Royal voor essentiële luchtafweer en bescherming tegen Duitse bombardementen.
Overwinning in de Middellandse Zee
Met de val van Frankrijk in juni 1940 en de toetreding van Italië tot de oorlog aan de zijde van de Asmogendheden, verschoof de focus van de Britse marine naar de Middellandse Zee. Malta, een cruciale Britse basis, kwam onder constante dreiging van Italiaanse en Duitse luchtaanvallen. Ark Royal werd ingezet als onderdeel van Force H, een eenheid van de Royal Navy die opereerde vanuit Gibraltar.
In juli 1940 nam Ark Royal deel aan de aanval op de Franse vloot in Mers-el-Kébir, een controversiële actie die was bedoeld om te voorkomen dat Franse schepen in handen van de Duitsers zouden vallen. Ondanks pogingen om vreedzaam te onderhandelen, weigerde de Franse vloot over te geven, waarna de Britten het vuur openden. Vliegtuigen van Ark Royal speelden een belangrijke rol bij het verstrekken van luchtverkenningsinformatie en het ondersteunen van de aanval. Later dat jaar werd Ark Royal ingezet om Hawker Hurricanes naar Malta te transporteren, een cruciale operatie die de luchtverdediging van het eiland versterkte.
De jacht op de Bismarck
Operatie Rheinübung
In mei 1941 kwam Ark Royal opnieuw in actie tijdens een van de bekendste zeeslagen van de Tweede Wereldoorlog: de jacht op het Duitse slagschip Bismarck. Dit nieuwe Duitse slagschip, een van de grootste en krachtigste van zijn tijd, was samen met de zware kruiser Prinz Eugen uitgezonden om geallieerde konvooien in de Atlantische Oceaan aan te vallen als onderdeel van Operatie Rheinübung.
Op 24 mei 1941, tijdens de Slag om de Straat van Denemarken, vernietigde Bismarck het Britse slagschip HMS Hood, het vlaggenschip van de Royal Navy. Na de slag was het de hoogste prioriteit van de Britse marine om Bismarck tot zinken te brengen voordat zij de Franse Atlantische kust kon bereiken, waar de Luftwaffe luchtdekking kon bieden en het schip veilig kon worden gerepareerd.
De rol van Ark Royal
Op 26 mei 1941 werd Ark Royal, samen met de slagkruiser HMS Renown en de kruiser HMS Sheffield, naar de Atlantische Oceaan gestuurd om Bismarck te lokaliseren en te verzwakken. Ondanks het slechte weer en het grote zoekgebied, slaagden verkenningsvliegtuigen van Ark Royal erin Bismarck te lokaliseren.
De eerste aanval door de vliegtuigen van Ark Royal, die voornamelijk bestonden uit Fairey Swordfish-torpedobommenwerpers, liep echter uit op een vergissing. De vliegtuigen verwisselden de Britse kruiser HMS Sheffield voor Bismarck en vuurden torpedo’s af. Dankzij defecte magnetische ontstekers veroorzaakten de torpedo’s echter geen schade, en Sheffield wist de aanval te ontwijken.
Beslissende aanval
De tweede aanval, uitgevoerd met torpedo’s met contactontstekers, was succesvoller. Op de avond van 26 mei lanceerden vijftien Swordfish-torpedovliegtuigen een aanval op Bismarck. Twee torpedo’s raakten het Duitse slagschip, waarvan er één fataal bleek: deze trof de stuurinrichting van Bismarck, waardoor het schip alleen nog in cirkels kon varen. Door deze schade was Bismarck niet in staat om te ontsnappen aan de naderende Britse vloot.
Op 27 mei werd Bismarck aangevallen door de Britse slagschepen HMS King George V en HMS Rodney. Na een hevig artilleriegevecht werd Bismarck tot zinken gebracht. Deze overwinning werd grotendeels toegeschreven aan de acties van Ark Royal en haar torpedobommenwerpers, die de mogelijkheid om te manoeuvreren van Bismarck effectief uitschakelden en haar overleverden aan de Britse vloot.
Malta-convooien en Operatie Halberd
Strategisch belang van Malta
Na de succesvolle jacht op de Bismarck werd Ark Royal opnieuw ingezet in de Middellandse Zee, waar Malta een strategisch belangrijk punt was in de strijd tegen de Asmogendheden. Het eiland, dat een cruciale rol speelde bij het verstoren van de bevoorradingslijnen van het Duitse Afrika Korps, stond onder constante bedreiging van Italiaanse en Duitse luchtaanvallen. Het was essentieel voor de geallieerden om Malta van voorraden en versterkingen te voorzien om de weerstand tegen de asmogendheden in Noord-Afrika te behouden.
Operaties Substance en Halberd
In juli 1941 nam Ark Royal deel aan Operatie Substance, een succesvolle poging om een belangrijk konvooi naar Malta te begeleiden. Ondanks zware aanvallen door Italiaanse en Duitse vliegtuigen, wist het konvooi het eiland te bereiken zonder ernstige verliezen. De vliegtuigen van Ark Royal speelden een cruciale rol bij het beschermen van de schepen door vijandelijke luchtaanvallen af te weren en de aanvallende vliegtuigen te onderscheppen.
In september 1941 volgde Operatie Halberd, een soortgelijke missie om voorraden naar Malta te brengen. Ook deze operatie werd uitgevoerd onder hevige luchtaanvallen, maar dankzij de inspanningen van Ark Royal en haar escorte wisten de meeste schepen veilig aan te komen. De succesvolle bevoorrading van Malta speelde een sleutelrol in het volhouden van de geallieerde verdediging in de Middellandse Zee en het tegenhouden van de opmars van het Afrika Korps onder leiding van generaal Erwin Rommel.
Laatste missie en de ondergang
Na maanden van succesvolle operaties in de Middellandse Zee vertrok Ark Royal op 10 november 1941 voor wat haar laatste missie zou blijken te zijn: het leveren van vliegtuigen aan Malta. Na de succesvolle levering keerde het schip terug naar Gibraltar. Ondanks waarschuwingen over de aanwezigheid van Duitse onderzeeërs in de buurt, werd Ark Royal op 13 november 1941 getorpedeerd door de Duitse onderzeeër U-81, onder commando van Friedrich Guggenberger.
De torpedo trof Ark Royal aan stuurboord, waardoor een enorm gat ontstond in de romp en verschillende compartimenten onder water kwamen te staan. Hoewel de bemanning aanvankelijk probeerde het schip te redden, verslechterde de situatie snel toen de interne systemen uitvielen en de lijst naar stuurboord steeds ernstiger werd. Na een urenlange reddingsoperatie waarbij bijna de volledige bemanning werd geëvacueerd, kapseisde Ark Royal en zonk op 14 november 1941, ongeveer 30 zeemijlen van Gibraltar.
De nasleep en onderzoeken naar het zinken van Ark Royal
Onderzoek naar de ramp
Na het zinken van HMS Ark Royal werd een uitgebreid onderzoek ingesteld om de oorzaak van het verlies te achterhalen. Een Board of Inquiry werd opgericht om de gebeurtenissen te onderzoeken en te evalueren of het verlies van het schip voorkomen had kunnen worden. De belangrijkste vraag was hoe een vliegdekschip met zoveel ervaring en aanzien verloren kon gaan na slechts één torpedotreffer.
Het onderzoek concludeerde dat een aantal ontwerpgebreken bijdroegen aan het verlies van Ark Royal. Het gebrek aan back-up stroomvoorziening was een van de meest serieuze tekortkomingen. Toen de hoofdketels uitvielen door de torpedotreffer, viel ook de elektrische stroom uit, wat de inspanningen voor schadebeperking ernstig belemmerde. Bovendien werd de schade verergerd doordat de scheidingswanden tussen de verschillende compartimenten niet bestand waren tegen de overstromingen.
Kapitein ter Zee Maund en zijn bevelvoering
Kapitein ter Zee Loben Maund, de commandant van Ark Royal ten tijde van de aanval, werd in februari 1942 voor de krijgsraad gedaagd. Hem werd verweten dat hij onvoldoende voorbereid was op de mogelijkheid van schade door vijandelijke aanvallen en dat hij te snel had bevolen het schip te verlaten, waardoor waardevolle tijd verloren ging voor damagecontrole.
Hoewel Maund schuldig werd bevonden aan nalatigheid, erkende het onderzoek ook dat de verwachtingen van hem hoog waren. Het verlies van de Ark Royal werd uiteindelijk meer toegeschreven aan de structurele zwakheden van het schip dan aan fouten van de bemanning. De lessen die werden getrokken uit het verlies van Ark Royal leidden tot verbeteringen in de bouw van toekomstige Britse vliegdekschepen, waaronder het versterken van de bescherming van machinekamers en de toevoeging van back-up stroomvoorzieningen.
Herontdekking van het wrak
In december 2002 werd het wrak van HMS Ark Royal ontdekt door een Amerikaans onderwateronderzoeksteam, dat gebruik maakte van sonarapparatuur op een autonome onderwaterrobot. Het wrak werd gevonden op een diepte van ongeveer 1.000 meter, 30 zeemijlen ten oosten van Gibraltar, verder oostwaarts dan aanvankelijk werd gedacht. Het onderzoek naar het wrak bevestigde dat het schip in twee grote delen was gebroken, met een groot puinveld ertussen. Vliegtuigen die zich tijdens de torpedotreffer nog aan boord van het schip bevonden, werden ook in het puinveld aangetroffen.
Analyse van het wrak toonde aan dat de pogingen om de motoren opnieuw op te starten na de torpedotreffer de interne spanningen op de romp verhoogden, wat uiteindelijk bijdroeg aan de onvermijdelijke ondergang van het schip. Dit bevestigde dat de structurele zwakheden van het schip, eerder dan fouten van de bemanning, een grote rol speelden bij het verlies van Ark Royal.
Conclusie
HMS Ark Royal was een van de meest bekende vliegdekschepen van de Tweede Wereldoorlog. Haar innovatieve ontwerp, betrokkenheid bij belangrijke operaties zoals de jacht op de Bismarck, en haar cruciale rol in de bescherming van de Malta-convooien maakten haar een waardevolle aanwinst voor de Royal Navy. Ondanks haar uiteindelijke verlies door een enkele torpedotreffer, liet Ark Royal een erfenis achter die bepalend was voor de verdere ontwikkeling van vliegdekschepen in de Britse marine. De lessen die werden getrokken uit haar zinken hebben bijgedragen aan het verbeteren van toekomstige vliegdekschepen en hun operationele inzet in latere oorlogen.
Bronnen
- Barnett, Correlli. Engage the Enemy More Closely: The Royal Navy in the Second World War. Norton & Company, 1991.
- Brown, David. Carrier Operations in World War II. Naval Institute Press, 2009.
- Chesneau, Roger. Aircraft Carriers of the World, 1914 to the Present: An Illustrated Encyclopedia. Brockhampton Press, 1998.
- Jackson, Robert. The Royal Navy in World War II. Pen & Sword Maritime, 2006.
- Kennedy, Ludovic. Pursuit: The Chase and Sinking of the Bismarck. Fontana, 1975.
- Bronnen Mei1940
- Afbeelding: USN, Public domain, via Wikimedia Commons
