De Fiat CR.42 Falco (valk) was een enkelzits jachtvliegtuig, ontworpen en geproduceerd door de Italiaanse vliegtuigfabrikant Fiat Aviazione. Het vliegtuig was vooral in gebruik bij de Regia Aeronautica (de Italiaanse luchtmacht) in de jaren 1930 en gedurende de Tweede Wereldoorlog. Ondanks dat het op dat moment technisch verouderd was, bleef het toestel door zijn wendbaarheid en betrouwbaarheid een gewaardeerde jager.
Inhouds opgave
Ontwikkeling en ontwerp van de CR.42
De CR.42 was een evolutie van de eerdere Fiat CR.32, met een krachtigere Fiat A.74R1C.38 luchtgekoelde radiale motor en verbeterde aerodynamica. De nadruk bij de ontwikkeling lag op het behouden van de wendbaarheid die de eerdere CR.32 een geliefde keuze maakte voor Italiaanse piloten. Met zijn sterke constructie en lage vleugelbelasting was de CR.42 uitzonderlijk wendbaar in de lucht, wat het vliegtuig in bepaalde situaties een tactisch voordeel gaf.
De RAF Intelligence prees de CR.42 om zijn wendbaarheid en beschreef het toestel als “immens sterk.” Ondanks deze voordelen werd het vliegtuig door de opkomst van snellere, zwaarder bewapende eendekkers, zoals de Hawker Hurricane, al snel verouderd. Toch werd de CR.42 in verschillende rollen gebruikt, waaronder als jager, nachtjager en voor grondaanvallen.
Technische specificaties van de Fiat CR.42
De Fiat CR.42 had een relatief eenvoudige, maar robuuste constructie. Hieronder staan de belangrijkste technische gegevens van het vliegtuig:
Afmetingen:
- Lengte: 8,25 meter
- Spanwijdte: Bovenste vleugel: 9,7 meter, Onderste vleugel: 6,5 meter
- Hoogte: 3,585 meter
- Vleugeloppervlak: 22,4 m²
- Leeggewicht: 1.782 kg
- Maximaal startgewicht: 2.295 kg
Motor:
- Fiat A.74 R.C.38 radiale motor met 627 kW (841 pk) op 3.800 meter hoogte
- Aangedreven door een driebladige variabele spoedpropeller
Prestaties:
- Topsnelheid: 441 km/u op 6.100 meter hoogte
- Kruissnelheid: 399 km/u
- Bereik: 780 kilometer
- Dienstplafond: 10.210 meter
- Klimsnelheid: 11,8 meter per seconde
Bewapening:
- Twee Breda-SAFAT machinegeweren: een van 7,7 mm en een van 12,7 mm
- Later modellen: twee 12,7 mm machinegeweren onder de vleugels
- Bomlast: 200 kg verdeeld over twee vleugelophangpunten
Operationele geschiedenis van de Fiat CR.42
De Fiat CR.42 maakte zijn debuut bij de Regia Aeronautica in mei 1939 en was het laatste dubbeldekkervliegtuig dat door Italië in dienst werd genomen. Tegen de tijd dat Italië op 10 juni 1940 de Tweede Wereldoorlog betrad, waren er ongeveer 300 CR.42’s geleverd aan de luchtmacht. Aanvankelijk werden deze vliegtuigen ingezet voor de verdediging van belangrijke steden en militaire installaties.
Inzet tijdens de Slag om Frankrijk en de Slag om Engeland
De CR.42 werd al snel ingezet op verschillende fronten, waaronder in de Slag om Frankrijk en de Slag om Engeland. Hoewel de prestaties van de CR.42 tegen moderne Britse eendekkers zoals de Supermarine Spitfire en de Hawker Hurricane ondermaats waren, bleek het toestel nog enig succes te behalen in luchtgevechten tegen vergelijkbare dubbeldekkers, zoals de Gloster Gladiator. Italiaanse piloten maakten effectief gebruik van de wendbaarheid van de CR.42, een eigenschap die door veel Britse piloten werd onderschat.
RAF Intelligence wees erop dat de manoeuvreerbaarheid van de CR.42 een grote verrassing was en verklaarde dat het vliegtuig “veel Italiaanse jagers van vernietiging heeft gered.” Dit succes was echter van korte duur, omdat het vliegtuig duidelijk werd overtroffen door de moderne monovleugel jagers.
Noord-Afrika, Griekenland en Oostfront
Tegen het einde van 1940 werd de Fiat CR.42 ingezet op een breder scala aan fronten, waaronder Noord-Afrika, Griekenland en zelfs het Oostfront tijdens de invasie van de Sovjet-Unie. In Noord-Afrika kon de CR.42 nog enige tijd succesvol opereren tegen verouderde Britse vliegtuigen zoals de Gloster Gladiator. Het toestel had echter steeds meer moeite met de modernere en zwaarder bewapende vijandelijke vliegtuigen, zoals de Curtiss P-40 Warhawk.
Op het Oostfront werd de CR.42 onder andere gebruikt door de luchtmacht van Hongarije, waar het opmerkelijke prestaties leverde. Volgens de luchtvaartschrijver Przemyslaw Skulski was de CR.42 het meest succesvol in Hongaarse dienst, waar het een opmerkelijke kill-to-loss ratio van 12 op 1 behaalde tegen de Sovjet-luchtmacht.
De overgang naar secundaire rollen
Na de Italiaanse wapenstilstand met de geallieerden op 8 september 1943 werd de CR.42 grotendeels uit de frontlinie teruggetrokken. Het vliegtuig werd toen voornamelijk ingezet als trainingsvliegtuig door de Italiaanse Co-Belligerent Air Force, de luchtmacht die met de geallieerden samenwerkte. De Duitse Luftwaffe nam ook een aantal CR.42’s in beslag, die vervolgens werden ingezet voor grondaanvallen en nachtvliegen.
Varianten van de Fiat CR.42
De Fiat CR.42 werd ontwikkeld in verschillende varianten om tegemoet te komen aan de veranderende behoeften van de Regia Aeronautica en andere luchtmachten. Hoewel de basisversie vooral als jachtvliegtuig werd ingezet, waren er tal van aanpassingen die het toestel voor specifieke rollen geschikt maakten.
CR.42CN: De nachtjager
Een van de belangrijkste varianten was de CR.42CN, een nachtjager die werd uitgerust met uitlaatvlamdempers om de zichtbaarheid van het vliegtuig tijdens nachtmissies te verminderen. Deze versie was vaak niet uitgerust met radar of radio, wat zijn effectiviteit beperkte. Desondanks behaalde de CR.42CN een aantal successen tegen geallieerde bommenwerpers, vooral tijdens de luchtaanvallen op Noord-Italië in 1942. Kapitein Giorgio Graffer was een van de bekendste piloten die met de CR.42CN opereerde en hij behaalde in augustus 1940 een opmerkelijke overwinning toen hij een Britse Armstrong Whitworth Whitley ramde nadat zijn machinegeweren vastliepen.
CR.42AS: Grondaanval
De CR.42AS was een aangepaste versie voor grondaanvallen, die vooral in Noord-Afrika werd ingezet. Deze variant had versterkte ophangpunten onder de vleugels voor het dragen van bommen en was specifiek uitgerust voor aanvallen op vijandelijke grondtroepen. De tactische flexibiliteit van de CR.42AS maakte het een nuttig wapen tegen vijandelijke stellingen, ondanks het verouderde ontwerp van het vliegtuig.
CR.42B Biposto: Opleidingsvliegtuig
De CR.42B Biposto was een tweezitsversie die voornamelijk als opleidingsvliegtuig werd gebruikt. Met een langere romp en een tweede cockpit was deze variant essentieel voor de training van nieuwe piloten. Ondanks zijn aanpassingen bleef het toestel verrassend licht en behield het zijn uitstekende wendbaarheid. Ongeveer 40 van deze toestellen werden geproduceerd, voornamelijk door Agusta en Caproni Trento.
Andere experimenten en prototypes
Naast de genoemde varianten werden er ook enkele experimentele prototypes ontwikkeld, zoals de CR.42DB, die werd uitgerust met een krachtigere Daimler-Benz DB 601 motor. Dit prototype bereikte een indrukwekkende topsnelheid van 518 km/u, waarmee het het snelste tweedekkervliegtuig ooit werd. Desondanks werd de CR.42DB nooit in massaproductie genomen omdat de configuratie van een dubbeldekker tegen die tijd geen voordelen meer bood ten opzichte van moderne eendekkers.
Een ander interessant experiment was de I.CR.42, een watervliegtuigversie van de CR.42. Hoewel er slechts één prototype van werd gebouwd en getest in 1941, toonde het aan dat de CR.42 onder specifieke omstandigheden veelzijdig genoeg was om te worden aangepast voor maritieme operaties.
Inzet in buitenlandse luchtmachten
De Fiat CR.42 was niet alleen een werkpaard voor de Italiaanse luchtmacht. Het vliegtuig werd ook geëxporteerd naar verschillende landen, waaronder België, Zweden en Hongarije. Elk van deze landen gebruikte het toestel op verschillende fronten en in uiteenlopende rollen.
België: Beperkt succes tegen de Luftwaffe
In 1939 kocht België 40 CR.42’s voor gebruik door de Aéronautique Militaire. Bij het uitbreken van de oorlog in mei 1940 waren er ongeveer 27 vliegtuigen operationeel. Belgische piloten stonden voor de moeilijke taak om met deze dubbeldekkers de Duitse Messerschmitt Bf 109 eendekkers te bevechten. Ondanks de technologische achterstand slaagden Belgische piloten erin om tijdens de Slag om België enkele successen te behalen tegen Duitse bommenwerpers en jagers. Het meest opmerkelijke wapenfeit was het neerschieten van een aantal Junkers Ju 52 transportvliegtuigen en een Dornier Do 17 bommenwerper.
Zweden: De J 11
Zweden, dat neutraal bleef tijdens de oorlog, bestelde 72 CR.42’s voor de luchtverdediging. Deze vliegtuigen werden lokaal aangeduid als de J 11 en waren uitgerust met radiosets en bepantsering achter de piloot. De J 11’s waren voornamelijk gestationeerd bij de F 9 Wing in Göteborg om de Zweedse kust te verdedigen. Hoewel ze nooit actief in gevecht kwamen met vijandelijke vliegtuigen, werden ze verschillende keren ingezet om luchtinbreuken door Duitse vliegtuigen te onderscheppen.
Zweden waardeerde de wendbaarheid van de J 11, maar piloten klaagden vaak over de lage snelheid en het open cockpitontwerp, wat problematisch was in het koude Scandinavische klimaat. De J 11 bleef in dienst tot 1945, waarna ze werden verkocht aan civiele bedrijven voor gebruik als sleepvliegtuigen bij luchtdoelartillerie-oefeningen.
Hongarije: Succes aan het Oostfront
Hongarije was de eerste buitenlandse afnemer van de CR.42 en bestelde in 1938 52 toestellen. De Hongaarse luchtmacht zette de CR.42 aanvankelijk in tegen Joegoslavische vliegtuigen tijdens de invasie van de Balkan in april 1941. Later werden de Hongaarse CR.42’s ingezet aan het Oostfront, waar ze een indrukwekkende reputatie opbouwden tegen de Sovjet-luchtmacht. Ondanks de verouderde technologie slaagden Hongaarse piloten erin om verschillende Sovjet-vliegtuigen neer te schieten, waaronder de beruchte Polikarpov I-16.
In totaal claimden Hongaarse piloten met de CR.42 tot december 1941 minstens 25 overwinningen op Sovjet-vliegtuigen, terwijl ze slechts twee toestellen verloren aan vijandelijke jagers. De Hongaarse luchtmacht wist de sterke punten van de CR.42, zoals zijn wendbaarheid en robuustheid, goed te benutten in luchtgevechten en grondaanvallen.
De Fiat CR.42 in actie: Grote campagnes en gevechten
De Fiat CR.42 werd tijdens de Tweede Wereldoorlog ingezet in tal van gevechtszones, van Europa tot Noord-Afrika en zelfs het Midden-Oosten. Hoewel het toestel tegen het begin van de oorlog verouderd was, slaagde het er toch in om effectief te blijven in secundaire rollen, dankzij de ervaring van de piloten en de tactische flexibiliteit van de Italiaanse luchtmacht.
De Slag om Frankrijk
De eerste grootschalige inzet van de Fiat CR.42 vond plaats tijdens de Slag om Frankrijk in juni 1940. Italië verklaarde op 10 juni 1940 de oorlog aan Frankrijk en Groot-Brittannië, en al drie dagen later werden de CR.42’s van 23° Gruppo ingezet om een luchtbombardement van Fiat BR.20 bommenwerpers op de Franse marinebasis in Toulon te begeleiden. Later die dag voerden de Italiaanse piloten aanvallen uit op verschillende Franse luchtmachtbases, waarbij vijandelijke vliegtuigen op de grond werden vernietigd en minstens 20 toestellen werden uitgeschakeld.
Italië’s aanvallen op Zuid-Frankrijk waren niet zonder tegenstand. Franse Bloch MB.152 en Dewoitine D.520 jagers namen het op tegen de Italiaanse CR.42’s, die verrassend goed presteerden in luchtgevechten dankzij hun superieure wendbaarheid. Italiaanse piloten claimden meerdere overwinningen, hoewel ze ook enkele verliezen leden. Al snel werd echter duidelijk dat de tweedekker, ondanks zijn kracht en wendbaarheid, geen gelijkwaardige tegenstander was voor de modernere Franse en Britse vliegtuigen.
De Slag om Engeland
Een van de meest controversiële episodes in de operationele geschiedenis van de Fiat CR.42 was de deelname aan de Slag om Engeland in het najaar van 1940. Italiaanse CR.42’s, gestationeerd in België als onderdeel van het Corpo Aereo Italiano, werden ingezet in aanvallen op doelen in Groot-Brittannië. Deze operaties waren beperkt in omvang en werden gekenmerkt door hoge verliezen. Het vliegtuig bleek niet opgewassen tegen de Britse Hawker Hurricane en Supermarine Spitfire eendekkers.
Op 11 november 1940 voerde een formatie van CR.42’s een aanval uit op Groot-Brittannië, maar na een ontmoeting met Britse jagers werd een aantal toestellen neergeschoten of gedwongen een noodlanding te maken. Een van deze CR.42’s landde in Lowestoft, Suffolk, en werd uiteindelijk tentoongesteld in het RAF Museum in Hendon, waar het nog steeds te bezichtigen is.
Noord-Afrika: De strijd tegen de RAF
De Fiat CR.42 werd op grote schaal gebruikt in de Noord-Afrikaanse campagne, waar het in de beginfase succesvol was tegen verouderde Britse vliegtuigen zoals de Gloster Gladiator en de Bristol Blenheim bommenwerper. De uitstekende wendbaarheid van de CR.42 stelde Italiaanse piloten in staat om met succes luchtaanvallen uit te voeren en zich in luchtgevechten staande te houden.
Een van de meest opmerkelijke luchtgevechten vond plaats op 8 augustus 1940 boven de Noord-Afrikaanse woestijn. Een formatie van CR.42’s van 9° en 10° Gruppi werd aangevallen door Britse Gladiators van No. 80 Squadron RAF. Het gevecht resulteerde in zware verliezen aan beide zijden. Hoewel de CR.42’s verschillende Britse toestellen wisten neer te schieten, verloren de Italianen vijf vliegtuigen, een aanzienlijke klap voor de eenheden in de regio.
In Noord-Afrika bleek dat de Hawker Hurricane, die al snel door de RAF werd ingezet, superieur was aan de CR.42. Dit leidde ertoe dat de Italiaanse luchtmacht de CR.42 steeds meer inzette in grondaanvalsmissies, een rol waarin het toestel redelijk succesvol bleef.
Griekenland en de Balkan
De Fiat CR.42 werd ook ingezet tijdens de Grieks-Italiaanse Oorlog in 1940, waar het een groot deel van de Regia Aeronautica-luchtvloot vormde. Het toestel werd gebruikt om Griekse verkenningsvliegtuigen zoals de Breguet 19 en jachtvliegtuigen zoals de PZL P.24 te onderscheppen. De Griekse luchtmacht bood echter meer weerstand dan verwacht, en de CR.42’s leden aanzienlijke verliezen tegen de modernere Griekse en Britse vliegtuigen, waaronder Gloster Gladiators.
In de Balkan en Griekenland was de CR.42 vaak betrokken bij luchtgevechten met geallieerde vliegtuigen en kon het toestel zich onderscheiden in operaties waarbij Italiaanse piloten claimden meerdere overwinningen te behalen. Desondanks bleven de verliezen hoog, vooral vanwege de inferieure bewapening en snelheid van het toestel in vergelijking met de geallieerde vliegtuigen.
Hongarije en het Oostfront
Een van de meest succesvolle inzetten van de Fiat CR.42 vond plaats aan het Oostfront, waar het toestel werd gebruikt door de Hongaarse luchtmacht tijdens de invasie van de Sovjet-Unie. De Hongaren gebruikten de CR.42 vooral voor grondaanvalsmissies en luchtescortes voor bommenwerpers. Ondanks de verouderde technologie slaagden Hongaarse piloten erin om verschillende Sovjet-vliegtuigen neer te schieten, waaronder de beruchte Polikarpov I-16.
In totaal claimden Hongaarse piloten met de CR.42 tot december 1941 minstens 25 overwinningen op Sovjet-vliegtuigen, terwijl ze slechts twee toestellen verloren aan vijandelijke jagers. De Hongaarse luchtmacht wist de sterke punten van de CR.42, zoals zijn wendbaarheid en robuustheid, goed te benutten in luchtgevechten en grondaanvallen.
Laatste operaties en nasleep
Tegen het einde van de oorlog nam het gebruik van de Fiat CR.42 af naarmate modernere vliegtuigen de rol van het toestel overnamen. Toch bleef het vliegtuig actief in verschillende secundaire rollen, waaronder nachtoperaties en anti-partisanenmissies, vooral in dienst van de Luftwaffe na de Italiaanse capitulatie.
De Luftwaffe en het anti-partisanenrol
Na de Italiaanse wapenstilstand in september 1943 werden veel CR.42’s door de Duitse Luftwaffe overgenomen. Duitsland had een tekort aan vliegtuigen voor bepaalde ondersteunende operaties, en de CR.42 bleek nuttig voor nachtelijke grondaanvallen en anti-partisanenoperaties. De CR.42’s die in Duitse dienst werden ingezet, werden bekend als CR.42LW (Luftwaffe-versie) en waren vaak uitgerust met lichte bommen en aangepaste uitlaatdempers om ze geschikt te maken voor nachtbombardementen.
Nachtschlachtgruppe 9, een Duitse eenheid gespecialiseerd in nachtelijke grondaanvallen, gebruikte de CR.42 voor aanvallen op partizanen in de regio Alpen-Istrië-Kroatië. Vanaf november 1943 werden meerdere CR.42’s door de Luftwaffe ingezet bij aanvallen op geallieerde stellingen in Italië, inclusief in de beruchte Slag om Monte Cassino. Hoewel de CR.42’s effectief waren in hun grondaanvalrol, werden ze uiteindelijk vervangen door meer geavanceerde vliegtuigen zoals de Junkers Ju 87.
Op 8 februari 1945 vond een opmerkelijke luchtslag plaats in Kroatië, waar CR.42’s van Stab en 2. Staffel van Nachtschlachtgruppe 7 betrokken waren bij een gevecht met Amerikaanse P-38 Lightnings. Hoewel drie Duitse CR.42’s werden neergeschoten, beweerde een Duitse piloot een van de P-38’s te hebben neergeschoten, wat mogelijk de laatste luchtzege door een dubbeldekker in de geschiedenis was.
Conclusie
De Fiat CR.42 wordt beschouwd als een van de laatste succesvolle militaire dubbeldekkervliegtuigen die in actie werden ingezet. Ondanks dat het al verouderd was bij het begin van de Tweede Wereldoorlog, bewees de CR.42 zijn waarde in een breed scala aan operaties en werd het ingezet op meerdere fronten, waaronder Noord-Afrika, Griekenland, het Oostfront en zelfs Groot-Brittannië.
Het vliegtuig was vooral geliefd vanwege zijn uitzonderlijke wendbaarheid en robuuste constructie. In de handen van ervaren piloten kon de CR.42 het opnemen tegen modernere tegenstanders, vooral in gevechten tegen andere dubbeldekkers zoals de Gloster Gladiator. Het succes van de CR.42 in landen als Hongarije en Italië benadrukt de veelzijdigheid van het toestel, ondanks de snelle technologische vooruitgang in de luchtvaart tijdens de oorlog.
Na de oorlog werd de Fiat CR.42 snel verouderd verklaard en vervangen door modernere jagers. Toch blijft het toestel een belangrijk onderdeel van de luchtvaartgeschiedenis, als een van de meest geproduceerde Italiaanse jachtvliegtuigen en als symbool van de overgang van de tijd van de dubbeldekker naar de moderne eendekker.
Bronnen en meer informatie
- Cattaneo, Gianni. The Fiat CR.42. Squadron/Signal Publications, 1978.
- Gustavsson, Håkan & Slongo, Ludovico. Fiat CR.42 Aces of World War 2. Osprey Publishing, 2013.
- Skulski, Przemyslaw. Fiat CR.42 Falco. Kagero Publishing, 2016.
- RAF Museum, Hendon. Beschrijving van het tentoongestelde exemplaar van de Fiat CR.42.
