In de turbulente maanden van mei en juni 1940, tijdens de Duitse invasie van Nederland, verloor de Nederlandstalige literatuur drie van haar meest invloedrijke personen. E. du Perron, Menno ter Braak en Hendrik Marsman, elk van onschatbare waarde voor de culturele erfenis van het land, kwamen op tragische wijze om het leven. Deze drie schrijvers stonden symbool voor de bloei van de Nederlandse literatuur in de eerste helft van de 20e eeuw. Hun dood betekende niet alleen het verlies van individuele kunstenaars, maar ook een verzwakking van de intellectuele weerstand tegen het fascisme en de ondergang van een kritische literaire stroming die Nederland in die tijd zo hard nodig had.
Inhouds opgave
E. du Perron: een groot literair stem stilgelegd op 14 mei 1940
Invloed op de Nederlandse literatuur
Charles Edgar du Perron, beter bekend als E. du Perron, wordt algemeen beschouwd als een van de meest invloedrijke schrijvers van zijn tijd. Zijn bekendste werk, Het land van herkomst (1935), is een semi-autobiografische roman waarin hij de complexe relatie tussen het koloniale Nederlands-Indië en Nederland verkent. Het boek werd geprezen om zijn diepe psychologische inzichten en zijn scherpe kritiek op de maatschappelijke hypocrisie van de elite. Du Perron was ook een prominente redacteur van het tijdschrift Forum, dat hij samen met Menno ter Braak oprichtte. Forum speelde een cruciale rol in de ontwikkeling van de Nederlandse literatuur, met zijn pleidooi voor een persoonlijke en authentieke schrijfstijl die afweek van de meer formele, stilistische literatuur van die tijd.
Overlijden tijdens de Duitse invasie
Op 14 mei 1940, de dag waarop Rotterdam gebombardeerd werd en Nederland zich overgaf aan de Duitse bezetter, overleed E. du Perron aan een hartaanval in Bergen, Noord-Holland. Hoewel hij al enkele jaren kampte met een zwakke gezondheid, was zijn dood een schok voor velen. De omstandigheden van de oorlog en de onzekerheid over de toekomst van Nederland zorgden waarschijnlijk voor extra stress, wat bijdroeg aan zijn fatale hartaanval.
Nalatenschap
Du Perrons werk en ideeën bleven na zijn dood van grote invloed. Zijn oproep tot individualisme en eerlijkheid in de literatuur vond weerklank bij vele naoorlogse schrijvers. Zijn dood betekende echter het verlies van een krachtige stem die, in tijden van nationale crisis, een moreel en literair kompas had kunnen zijn.
Menno ter Braak: een intellectuele kracht verloren op 15 mei 1940
Levensloop en literaire invloed
Menno ter Braak was, net als E. du Perron, een van de meest vooraanstaande intellectuelen van Nederland in de jaren ’30. Hij stond bekend om zijn kritische houding tegenover fascisme, nationaal-socialisme en andere vormen van totalitarisme. Samen met du Perron richtte hij het literaire tijdschrift Forum op, dat pleitte voor inhoud boven vorm en authenticiteit boven esthetische perfectie. Zijn essays en kritieken, zoals die in Politicus zonder partij (1934), gingen diep in op de morele en politieke vraagstukken van zijn tijd. Ter Braak’s literaire en filosofische werk was gericht op het prikkelen van de lezer om kritisch na te denken over de maatschappij en zichzelf.
Angst voor de bezetting en tragisch einde
Toen in mei 1940 de Duitse invasie een feit werd, bevond Menno ter Braak zich in Den Haag. Hij was zich terdege bewust van het gevaar dat zijn uitgesproken antifascistische houding hem tot doelwit van de nazi’s maakte. Na het bombardement op Rotterdam en de overgave van Nederland op 14 mei, raakte hij steeds meer overtuigd dat hij door de bezetter gearresteerd zou worden. Uit angst voor deze dreigende arrestatie en in totale wanhoop besloot hij op 15 mei 1940 zelfmoord te plegen.
Dit tragische besluit markeerde niet alleen het einde van zijn leven, maar ook een enorme klap voor de intellectuele weerstand tegen de nazi’s in Nederland. Ter Braak had tot zijn laatste dagen geprobeerd zijn lezers te waarschuwen voor de gevaren van het nationaalsocialisme en de totalitaire staat. Zijn dood liet een vacuüm achter in de Nederlandse literaire wereld, waar hij zo’n grote invloed op had gehad.
Erfenis van een onafhankelijk denker
Ter Braak’s intellectuele nalatenschap is groot. Zijn essays, romans en kritieken blijven belangrijke bronnen voor het begrijpen van het politieke en culturele klimaat van Nederland in het interbellum. Zijn felle kritiek op totalitaire ideologieën en zijn pleidooi voor individuele vrijheid zijn nog steeds relevant in de moderne tijd. De schok van zijn zelfmoord versterkte het gevoel van verlies in de literaire gemeenschap. Ter Braak was niet alleen een man van woorden, maar ook een symbool van morele moed in tijden van duisternis.
Hendrik Marsman: een tragisch einde op 21 juni 1940
Dichter van het modernisme
Hendrik Marsman, geboren in 1899, was een van de leidende figuren binnen de Nederlandse modernistische poëzie. Zijn werk kenmerkte zich door een intense vitaliteit en een grote aandacht voor het innerlijke leven van de mens. In zijn poëzie behandelde hij vaak thema’s als de menselijke kracht en zwakte, de natuur, en het verlangen naar vrijheid. Een van zijn bekendste gedichten, Herinnering aan Holland (1936), is diep verankerd in het Nederlandse culturele geheugen, met zijn beroemde openingszin: “Denkend aan Holland zie ik breede rivieren traag door oneindig laagland gaan.” Marsman was een dichter die met krachtige beelden en een persoonlijke, dynamische stijl de Nederlandse literatuur een nieuwe richting gaf.
De vlucht naar Engeland en de fatale ramp
Toen in mei 1940 de Duitse bezetting van Nederland een feit werd, besloot Marsman te vluchten. Hij zag weinig toekomst onder de nazibezetting en vreesde voor zijn leven en dat van zijn vrouw. Via Frankrijk probeerde hij naar Engeland te ontsnappen. Op 20 juni 1940 ging hij aan boord van het vrachtschip Broompark, dat hem en zijn vrouw naar de veiligheid van Engeland moest brengen. Helaas trof het noodlot hen onderweg.
Op 21 juni 1940 vond er een explosie plaats in de machinekamer van de Broompark, mogelijk veroorzaakt door een torpedo of een mijn, en het schip zonk. Marsman verdronk in het Kanaal, terwijl zijn vrouw het tragische incident overleefde. Zijn dood betekende het einde van een van de meest iconische dichters van de Nederlandse modernistische stroming.
Het verlies van een literaire pionier
Marsmans werk bleef na zijn dood voortleven en beïnvloedde generaties van dichters en schrijvers. Zijn vitalistische kijk op de wereld, zijn lof voor de natuur en de menselijke geest, en zijn krachtige gebruik van taal maakten hem tot een sleutelfiguur in de Nederlandse literatuur. Het verlies van Marsman, op het hoogtepunt van zijn creatieve kracht, was een tragisch verlies voor zowel de literaire wereld als de Nederlandse cultuur in bredere zin. Zijn poëzie blijft een belangrijke getuigenis van zijn unieke visie en talent.
De gezamenlijke impact op de Nederlandse literatuur
De culturele leegte na het verlies
Het verlies van E. du Perron, Menno ter Braak en Hendrik Marsman in de korte periode van mei tot juni 1940 markeerde een zware klap voor de Nederlandse literatuur. Samen vertegenwoordigden zij de intellectuele voorhoede van een generatie schrijvers die zich verzette tegen de verstikkende invloed van conventionele normen, politieke onderdrukking, en een toenemend totalitair klimaat in Europa. Elk van hen had een unieke stem en was van onschatbare waarde voor de literaire vernieuwing en de maatschappelijke kritiek in het interbellum.
Du Perron bracht een nieuw soort psychologische roman die de grenzen van het autobiografische en het sociale experiment verkende. Menno ter Braak stond bekend om zijn compromisloze intellectuele integriteit, en zijn scherpe kritiek op het opkomende fascisme. Hendrik Marsman, met zijn modernistische poëzie, benadrukte de kracht van het individu en de menselijke ervaring. Samen boden zij een krachtig alternatief voor de traditionele literatuur en cultuur van hun tijd.
De erfenis van een verloren generatie
Hoewel hun leven abrupt werd beëindigd door de oorlog, bleven hun ideeën, werken en literaire nalatenschap lange tijd van invloed. Du Perrons roman Het land van herkomst en zijn literaire essays blijven cruciaal in de Nederlandse literatuur. Ter Braak’s intellectuele essays worden nog steeds gelezen en geanalyseerd als waarschuwingen tegen totalitaire ideologieën. Marsmans poëzie blijft een geliefd onderdeel van het Nederlandse literaire erfgoed.
Hun dood leidde niet alleen tot een persoonlijk verlies, maar bracht ook de ondergang van een kritische beweging die zich verzette tegen het fascisme en streed voor vrijheid van meningsuiting en artistieke authenticiteit. In de naoorlogse jaren moest de Nederlandse literatuur een nieuwe richting vinden, zonder de leidende stemmen van deze drie pioniers.
Conclusie
De tragische gebeurtenissen in mei en juni 1940 hebben een onuitwisbare literaire leegte achtergelaten. E. du Perron, Menno ter Braak en Hendrik Marsman behoorden tot de belangrijkste figuren van hun tijd, en hun overlijden verzwakte de kritische en vernieuwende beweging binnen de Nederlandstalige literatuur. Hoewel hun leven vroegtijdig eindigde, blijft hun invloed voelbaar tot op de dag van vandaag. Hun werken blijven een bron van inspiratie voor latere generaties schrijvers en lezers, en hun erfenis vormt een essentieel onderdeel van de Nederlandse culturele identiteit.
Slotwoord
E. du Perron, Hendrik Marsman en Menno ter Braak waren drie van de meest invloedrijke Nederlandse schrijvers die tragisch omkwamen in 1940, tijdens de beginfase van de Tweede Wereldoorlog. Hun overlijden markeerde een groot verlies voor de Nederlandstalige literatuur. Hoewel ze een cruciale rol speelden in de literaire vernieuwing van hun tijd, is dit feit minder bekend in de geschiedschrijving over de oorlog. De impact van hun werk en hun vroegtijdige dood mag echter nooit worden vergeten. Hun nalatenschap blijft van groot belang voor zowel de Nederlandse cultuur als de literaire wereld.
Bronnen en meer informatie
- E. du Perron – Het land van herkomst (1935) ISBN 9789028282063
- Menno ter Braak – Politicus zonder partij (1934) ISBN 9789403728810
- Hendrik Marsman – Herinnering aan Holland (1936)
- Afbeelding 1: Emiel van Moerkerken, CC BY 3.0, via Wikimedia Commons
- Afbeelding 2 : Emiel van Moerkerken, CC0, via Wikimedia Commons
- Afbeelding 3: Unknown photographer, Public domain, via Wikimedia Commons