Dietrich Eckart (* 23 maart 1868 in Neumarkt in der Oberpfalz; † 26 december 1923 in Berchtesgaden) was een Duitse publicist, uitgever, en een vroege aanhanger van het nationaalsocialisme. Hij speelde een cruciale rol als mentor en ideologische inspiratiebron voor Adolf Hitler. In deze sectie wordt zijn leven, achtergrond en zijn weg naar de ideologische vormgeving van het nationaalsocialisme besproken.
Vroege leven en invloeden
Dietrich Eckart werd geboren in een katholiek gezin, als zoon van een protestantse notaris. Zijn jeugd werd gekenmerkt door instabiliteit en verlies. Nadat zijn moeder in 1878 overleed, werd Eckart door zijn vader grotendeels verwaarloosd. Deze moeilijke jeugd, gekenmerkt door een gebrek aan ouderlijke begeleiding, leidde ertoe dat hij zeven verschillende gymnasia bezocht voordat hij uiteindelijk zijn schoolopleiding voltooide. Deze onstabiele achtergrond zou een blijvende invloed hebben op zijn latere denken en handelen.
Academische perikelen en verslaving
Eckart begon zijn studie medicijnen aan de universiteit van Erlangen, waar hij lid werd van het Corps Onoldia, een studentenvereniging waartoe ook zijn vader had behoord. Zijn academische carrière werd echter abrupt beëindigd toen hij in 1890 “cum infamia” uit de vereniging werd gezet vanwege onbetaalde schulden. Deze uitsluiting was het gevolg van zijn morfineverslaving, een verslaving die hij had opgelopen door een pijntherapie. Na een traumatische ontwenningskuur werd de uitsluiting later omgezet in een eenvoudig lidmaatschapsverlies, om zijn vader de schande te besparen.
In 1891 stopte Eckart definitief met zijn studie, wat hem echter niet weerhield om later alsnog invloedrijke contacten te onderhouden binnen de academische kringen. Ondanks zijn persoonlijke problemen en falen in zijn studie, werd de naam van zijn studentencorps later zelfs naar hem vernoemd, wat zijn blijvende invloed in bepaalde kringen benadrukt.
Carrière als journalist en dramaturg
Na zijn herstel van de morfineverslaving begon Eckart een carrière als journalist, literatuur- en theatercriticus. In deze periode kwam hij in aanraking met de bredere culturele en politieke bewegingen van zijn tijd. Het overlijden van zijn vader in 1895 bracht hem een aanzienlijk erfdeel, wat hem tijdelijk financiële stabiliteit bood. Deze stabiliteit bleek echter van korte duur.
Mislukkingen in Berlijn
In 1899 vertrok Eckart naar Berlijn, waar hij probeerde naam te maken als dichter en dramaturg. Ondanks de steun van invloedrijke figuren zoals Georg von Hülsen-Haeseler, de Generalintendant van het Schauspielhaus, bleven zijn pogingen grotendeels onsuccesvol. Zijn belangrijkste werk uit deze periode was een “arisch-christelijke” bewerking van Henrik Ibsens drama Peer Gynt, die in 1914 in première ging en enige bekendheid verwierf. Dit succes was echter een zeldzaamheid in een verder onsuccesvolle artistieke carrière.
Leven in de schaduw van mislukking
Na een periode van financiële tegenspoed verhuisde Eckart in 1907 naar de Villenkolonie Neu-Döberitz bij Berlijn, waar hij bij zijn broer Wilhelm ging wonen. In deze periode trouwde hij met Rosa Marx, een vermogende weduwe. Dit huwelijk bood hem enige financiële stabiliteit, maar hun relatie eindigde in 1921 met een scheiding.
De jaren daarna bracht hij door in München-Schwabing, waar hij in contact kwam met völkische en antisemitische kringen, zoals de Thule-Gesellschaft. Deze kringen zouden zijn denken en zijn latere invloed op de nationaalsocialistische beweging sterk beïnvloeden. In deze omgeving ontwikkelde hij zich als een radicale denker en publicist, wat hem uiteindelijk zou leiden tot zijn betrokkenheid bij de NSDAP en zijn nauwe samenwerking met Adolf Hitler.
Inhouds opgave
Dietrich Eckart: de ideologische vormgever van het nationaalsocialisme
De omslag naar politiek activisme
Na zijn verhuizing naar München in 1915 begon Dietrich Eckart steeds meer betrokken te raken bij extreemrechtse en antisemitische kringen. Hij sloot zich aan bij diverse völkische bewegingen, waaronder de Thule-Gesellschaft, een geheime antisemitische organisatie die zich bezighield met esoterische en politieke activiteiten. Eckart begon zich steeds sterker te profileren als een politiek denker en publicist, waarbij hij zijn literaire talenten aanwendde voor het schrijven van propagandamateriaal.
Oprichting van het antisemitische tijdschrift ‘Auf gut deutsch’
Na de nederlaag van Duitsland in de Eerste Wereldoorlog en de daaropvolgende politieke en sociale onrust, werd Eckart nog radicaler in zijn opvattingen. In december 1918 richtte hij het antisemitische tijdschrift Auf gut deutsch op, waarin hij zijn haatdragende ideeën en antisemitische ideologie breed verspreidde. Dit tijdschrift werd een platform voor Eckart om zijn opvattingen over het ‘joodse gevaar’ en de noodzaak van een nationale wedergeboorte te verkondigen. Het blad vond gretig aftrek onder de groeiende groep radicalen die zich verzamelden in het naoorlogse München.
De verbinding met de Deutsche Arbeiterpartei
Op 14 augustus 1919 kwam Eckart voor het eerst in aanraking met de Deutsche Arbeiterpartei (DAP), de voorganger van de NSDAP. Tijdens een bijeenkomst van deze partij hield hij een toespraak waarin hij zijn visie op de toekomst van Duitsland uiteenzette, doordrenkt van antisemitisme en nationalisme. Het was tijdens deze periode dat hij voor het eerst Adolf Hitler ontmoette, een ontmoeting die een blijvende invloed zou hebben op de loop van de Duitse geschiedenis.
Mentorschap en invloed op Adolf Hitler
De ontmoeting met Hitler bleek voor beide mannen van groot belang. Eckart zag in Hitler een charismatische leider die de kracht had om zijn ideeën te realiseren en Duitsland te leiden naar een nieuw, door hem gewenst, antisemitisch tijdperk. Omgekeerd bewonderde Hitler Eckart als een intellectueel en spiritueel mentor. Het was Eckart die Hitler introduceerde in de kringen van antisemitische en nationalistische financiers en industriëlen in München, waaronder invloedrijke figuren zoals de klavierbouwer Edwin Bechstein en politiechef Ernst Pöhner.
De belangrijke netwerken en financiering
Eckarts invloed reikte verder dan alleen ideologische vorming. Hij speelde een cruciale rol in het veiligstellen van financiële middelen voor de opkomende NSDAP. Dankzij zijn contacten met rijke en antisemitische leden van de hogere klasse wist hij fondsen te verwerven die essentieel waren voor het voortbestaan en de groei van de partij. Hoewel de bedragen bescheiden waren, maakten ze het verschil tussen overleven en opheffing van de partij, die toen nog een kleine en kwetsbare politieke organisatie was.
Aankoop van de Völkischer Beobachter
Een van Eckarts belangrijkste bijdragen aan de opkomst van de NSDAP was zijn rol bij de aankoop van de Völkischer Beobachter, een krant die zou uitgroeien tot het officiële propagandablad van de partij. Met zijn eigen middelen en fondsen die hij had verzameld, hielp Eckart de krant in december 1920 aan te schaffen. Dit medium zou een belangrijke rol spelen in de verspreiding van de nationaalsocialistische ideologie en de cultivering van Hitler als de ‘Führer’ van Duitsland.
De ondergrondse activiteiten en het einde
Toen Dietrich Eckart in 1921 werd benoemd tot hoofdredacteur van de Völkischer Beobachter, werd zijn invloed op de NSDAP nog verder versterkt. Hij gebruikte deze positie om Hitler en zijn partij onophoudelijk te promoten en hun ideeën aan een breder publiek te presenteren. Echter, Eckarts radicale standpunten en voortdurende aanvallen op politieke tegenstanders, waaronder de socialistische president Friedrich Ebert, leidden tot juridische vervolging. Toen in 1923 een arrestatiebevel tegen hem werd uitgevaardigd wegens belediging van de president, dook Eckart onder in Obersalzberg, geholpen door SA-leiders zoals Ernst Röhm.
De inval bij de Hitlerputsch en arrestatie
Tijdens de mislukte Bierkellerputsch van november 1923, waarbij Hitler en zijn volgelingen probeerden de macht in Duitsland te grijpen, werd Eckart samen met andere prominente nazi’s gearresteerd. Vanwege zijn slechte gezondheid, waaronder ernstige hartaanvallen, werd hij echter op 20 december 1923 vrijgelaten. Kort daarna, op 26 december, overleed Eckart aan een nieuwe hartaanval in Berchtesgaden, op 55-jarige leeftijd.
Dietrich Eckart: de nalatenschap en ideologische impact
Eckarts postume invloed en cultusvorming
Na zijn dood in december 1923 werd Dietrich Eckart door de nationaalsocialistische beweging verheven tot een martelaar en held van de partij. Zijn rol als mentor van Adolf Hitler en zijn bijdragen aan de vorming van de ideologische grondslagen van het nationaalsocialisme werden uitgebreid geprezen en verheerlijkt door nazi-propagandisten. Hitler zelf eerde Eckart in zijn boek Mein Kampf, dat hij onder andere aan hem opdroeg. Eckart werd daarin beschreven als een ‘Blutzeuge’, een martelaar voor de zaak van het nationaalsocialisme.
De verheerlijking in de nazi-propaganda
Eckarts beeld werd door de nazi’s zorgvuldig gecultiveerd om de mythologie rondom de beweging te versterken. Zijn dood werd gepresenteerd als een offer voor de Duitse natie, en zijn ideeën werden gepopulariseerd als hoekstenen van de nationaalsocialistische doctrine. De term ‘Drittes Reich’, die Eckart al in 1919 had geïntroduceerd, werd overgenomen en verder ontwikkeld binnen de ideologie van de NSDAP, waarin het werd gekoppeld aan een belofte van een duizendjarig rijk onder nationaalsocialistische heerschappij.
In de jaren na zijn dood werden er diverse herdenkingsplaatsen en monumenten ter ere van Eckart opgericht. Een van de bekendste was de Dietrich-Eckart-Bühne, een theater in Berlijn dat naar hem werd vernoemd en dat diende als locatie voor de uitvoering van nazi-propaganda. Ook in München werd zijn naam verbonden aan verschillende nazi-instellingen, waarmee zijn postume invloed werd verankerd in de infrastructuur van het Derde Rijk.
Invloed op antisemitische theorieën en literatuur
Eckarts ideeën waren niet alleen van invloed op de politieke strategieën van de NSDAP, maar ook op de ontwikkeling van antisemitische literatuur en theorieën binnen de beweging. Zijn postuum gepubliceerde werk Der Bolschewismus von Moses bis Lenin presenteerde een complottheorie waarin het jodendom werd afgeschilderd als de oorsprong van het bolsjewisme en andere wereldomspannende samenzweringen. Deze theorieën werden door de nazi’s verder verspreid en versterkten het antisemitische gedachtegoed dat ten grondslag lag aan de Holocaust.
Eckarts nadruk op een vermeende Joodse wereldsamenzwering, waarin hij ook de Amerikaanse ‘Hochfinanz’ en de Vrijmetselarij betrok, vormde een belangrijk ideologisch wapen in de propagandaoorlog van de nazi’s. Dit werk, dat zogenaamd een weergave was van gesprekken tussen Eckart en Hitler, werd door nazi-ideologen gebruikt om hun antisemitische en anticommunistische retoriek te rechtvaardigen en te versterken.
Eckarts relatie tot Hitler en de ideologische erfenis
Hoewel Eckart in het begin van Hitlers carrière als zijn mentor werd beschouwd, ontwikkelde hun relatie zich uiteindelijk tot een wederzijdse afhankelijkheid, waarbij Eckart steeds meer op de achtergrond raakte naarmate Hitler prominenter werd. Desondanks bleven zijn ideeën en zijn invloed doorsijpelen in de ideologie van het nationaalsocialisme. De antisemitische, antidemocratische en militaristische opvattingen die hij promootte, vonden hun weg in de kernideologie van de NSDAP en werden een integraal onderdeel van de nazi-propaganda en -politiek.
Eckarts rol in de oprichting van de SA
Eckart speelde ook een belangrijke rol in de oprichting en ideologische vorming van de Sturmabteilung (SA), de paramilitaire vleugel van de NSDAP. Hij schreef onder meer het Sturmlied van de SA, waarin hij de slogan ‘Deutschland erwache!’ introduceerde, die later een van de belangrijkste strijdkreten van de nazi-beweging zou worden. Deze paramilitaire groepering speelde een cruciale rol in de intimidatie van politieke tegenstanders en in de uiteindelijke machtsovername door de nazi’s in 1933.
De culturele invloed van Eckart, gecombineerd met zijn actieve betrokkenheid bij de oprichting van de SA, onderstreept zijn veelzijdige bijdrage aan de nationaalsocialistische beweging. Zijn vermogen om zowel als ideoloog, propagandist als organisator te opereren, maakte hem tot een sleutelpersoon in de vroege dagen van de NSDAP.
Dietrich Eckart: conclusie en nalatenschap in het nationaalsocialisme
Eckarts latere jaren en overlijden
In de jaren voorafgaand aan zijn dood werd Dietrich Eckart steeds meer geplaagd door gezondheidsproblemen, deels als gevolg van zijn eerdere morfineverslaving en de stress van zijn betrokkenheid bij de extreemrechtse politiek. Zijn vlucht naar Obersalzberg in 1923, na de mislukte Bierkellerputsch, markeerde het begin van zijn fysieke achteruitgang. Hoewel hij werd vrijgelaten uit gevangenschap wegens zijn slechte gezondheid, stierf hij kort daarna op 26 december 1923 aan een hartaanval in Berchtesgaden.
Eckarts overlijden betekende het einde van zijn directe invloed binnen de NSDAP, maar zijn ideologische erfenis leefde voort in de beweging die hij had geholpen vorm te geven. Zijn rol als mentor van Hitler en zijn bijdragen aan de antisemitische en völkische ideologie van het nationaalsocialisme bleven een blijvende invloed uitoefenen op de politieke koers van de partij en op de Holocaust die zou volgen.
Nalatenschap en historische beoordeling
De nalatenschap van Dietrich Eckart is omstreden en diep verweven met de gruweldaden van het Derde Rijk. Hoewel zijn naam niet zo bekend is als die van andere nazi-leiders, was zijn invloed op de vroege ontwikkeling van de NSDAP en zijn bijdrage aan de ideologische grondslagen van het nationaalsocialisme van onschatbare waarde. Als een van de belangrijkste ideologen van de beweging hielp Eckart de weg te banen voor het opkomende antisemitisme en de xenofobie die uiteindelijk zouden leiden tot de systematische vervolging en uitroeiing van miljoenen Joden en andere minderheden in Europa.
Verering en herdenking in het Derde Rijk
Na zijn dood werd Eckart geëerd als een martelaar en held van het nationaalsocialisme. Diverse nazi-instellingen en culturele projecten werden naar hem vernoemd, waaronder de Dietrich-Eckart-Bühne in Berlijn. Zijn graf in Berchtesgaden bleef tot ver na de Tweede Wereldoorlog een plaats van bedevaart voor neo-nazi’s en andere extreemrechtse groepen. Pas in de late jaren 2010 werden maatregelen genomen om deze cultusvorming tegen te gaan door het graf zo neutraal en onopvallend mogelijk te maken.
Historische herbeoordeling
Na de Tweede Wereldoorlog en de val van het Derde Rijk werd de rol van Dietrich Eckart in de opkomst van het nationaalsocialisme herbeoordeeld door historici. Zijn invloed op Hitler en zijn bijdragen aan de antisemitische ideologie werden erkend als sleutelfactoren in de ontwikkeling van het nationaalsocialisme. Tegelijkertijd werd zijn rol als literair figuur en dramaturg grotendeels overschaduwd door zijn politieke activiteiten en de gevolgen daarvan.
In recente decennia is er echter ook meer aandacht gekomen voor de complexiteit van Eckarts persoonlijkheid en zijn motieven. Hoewel hij ontegenzeggelijk een van de meest invloedrijke antisemitische ideologen van zijn tijd was, toont een gedetailleerde studie van zijn leven ook een man die werd geteisterd door persoonlijke demonen, waaronder verslaving en mentale instabiliteit. Dit heeft geleid tot een genuanceerder begrip van zijn rol in de geschiedenis, hoewel zijn betrokkenheid bij de gruweldaden van het Derde Rijk onverminderd wordt veroordeeld.
Conclusie
Dietrich Eckart was een van de belangrijkste vroege architecten van het nationaalsocialisme. Als mentor van Adolf Hitler en een invloedrijke ideoloog, speelde hij een cruciale rol in de vorming van de antisemitische en völkische overtuigingen die ten grondslag lagen aan de nazi-beweging. Zijn nalatenschap, zowel in termen van zijn directe invloed op Hitler als zijn bredere impact op de ontwikkeling van het nationaalsocialisme, is onmiskenbaar. Hoewel zijn naam niet altijd prominent aanwezig is in de geschiedschrijving van het Derde Rijk, was zijn invloed diepgaand en blijvend.
Het verhaal van Eckart is echter ook een waarschuwing. Het toont aan hoe gevaarlijke ideeën, in handen van een begaafde en vastberaden persoon, kunnen bijdragen aan het ontstaan van een ideologie die leidde tot een van de donkerste periodes in de menselijke geschiedenis. Zijn leven en werk dienen als een somber voorbeeld van de destructieve kracht van haatdragende ideologieën en de gevolgen daarvan voor de wereld.
Bronnen en meer informatie
- Kershaw, I. (1999). Hitler: 1889-1936 Hubris. W.W. Norton & Company.
- Runte-Plewnia, M. (1971). Dietrich Eckart: Der vergessene Führer. Ullstein.
- Shirer, W. L. (1960). The Rise and Fall of the Third Reich. Simon and Schuster.
- Fest, J. (1973). Hitler. Harcourt Brace Jovanovich.
- Bracher, K. D. (1970). The German Dictatorship: The Origins, Structure, and Effects of National Socialism. Praeger Publishers.
- Bronnen Mei1940
- Afbeelding: Karl Bauer, Public domain, via Wikimedia Commons
