Army of Shadows (French: L’armée des ombres) is een Franse film uit 1969 onder regie van Jean-Pierre Melville. Het is een verfilming van Joseph Kessels gelijknamige boek uit 1943, dat Kessels eigen ervaringen als lid van het Franse verzet vermengt met gefictionaliseerde versies van andere verzetsleden.
Army of Shadows volgt een kleine groep verzetsstrijders terwijl ze zich verplaatsen tussen veilige huizen, samenwerken met de geallieerde legers, informanten doden en proberen de gevangenneming en executie te ontwijken waarvan ze weten dat het hun meest waarschijnlijke lot is. Hoewel de film zijn personages als heldhaftig neerzet, presenteert hij een sombere, onromantische kijk op het verzet.
Ten tijde van de eerste release in Frankrijk werd Army of Shadows niet goed ontvangen of breed gezien. In de nasleep van de gebeurtenissen van mei 1968 veroordeelden Franse critici de film vanwege de vermeende verheerlijking van Charles de Gaulle. Amerikaanse kunstfilmprogrammeurs namen destijds hun aanwijzingen over van Cahiers du cinéma, die de film op deze basis had aangevallen, en dus werd hij bijna veertig jaar niet uitgebracht in de Verenigde Staten. In het midden van de jaren 1990 publiceerde Cahiers du cinéma een herwaardering van de film (en Melville’s werk in het algemeen), wat leidde tot de restauratie en heruitgave in 2006. De film werd in de VS met kritische bewondering begroet en belandde in de eindejaarslijst van veel critici.
Verhaal
Oktober 1942 in het door de nazi’s bezette Frankrijk. Philippe Gerbier (Lino Ventura), een vooraanstaand civiel ingenieur en het hoofd van een verzetsnetwerk, is gearresteerd door de Vichy-Franse politie en wordt in een kamp geplaatst. Een paar dagen later dragen de Franse autoriteiten Gerbier over aan de geheime politie van de nazi’s, de Gestapo, en wordt hij overgebracht naar het hoofdkwartier in Parijs voor ondervraging. Gerbier weet een gewaagde ontsnapping te bewerkstelligen door een bewaker te doden en keert terug naar Marseille, waar zijn netwerk is gevestigd.
Gerbiers rechterhand, Félix Lepercq (Paul Crauchet), heeft een jonge agent genaamd Paul Dounat geïdentificeerd als de informant die Gerbier verraadde aan de Vichy-politie. Met de hulp van Guillaume Vermersch a.k.a. Le Bison (Christian Barbier), een boertige Franse vreemdelingenlegioenveteraan, nemen Gerbier en Lepercq Dounat mee naar een veilig huis om hem te executeren. Ze worden daar opgewacht door Claude Ullmann a.k.a. Le Masque (Claude Mann), een jonge start-up die zich graag wil bewijzen. De executie kan niet gebeuren zoals gepland, door te schieten, vanwege een familie naast de deur, en uiteindelijk wordt de verrader gewurgd.
Lepercq ontmoet een oude vriend in een bar, Jean-François Jardie (Jean-Pierre Cassel), een knappe, risicominnende, voormalige piloot. Op aanbod van Lepercq sluit Jean-François zich aan bij het verzet. Op zijn eerste missie naar Parijs ontmoet hij Mathilde (Simone Signoret) die onder het mom van een huisvrouw een van de spilfiguren is van Gerbiers netwerk, buiten medeweten van haar familie. Zijn eerste missie volbracht, Jean-François brengt een verrassingsbezoek aan zijn oudere broer Luc Jardie (Paul Meurisse), een gerenommeerd filosoof die een afstandelijk, wetenschappelijk leven leidt in zijn Parijse herenhuis. (Het personage van Luc Jardie is deels gebaseerd op de eigenlijke filosoof/verzetsleider Jean Cavaillès).
Gerbier is van plan om via een Britse onderzeeër naar het Vrije Franse hoofdkwartier in Londen te reizen. Op de sub ontmoet Gerbier Luc Jardie, die eigenlijk de Grand Patron (Big Boss) is, het hoofd van alle Resistance-netwerken wiens identiteit een goed bewaard geheim is.
In Londen organiseert Gerbier extra logistieke steun aan het verzet en Luc Jardie wordt gedecoreerd door Charles de Gaulle zelf. Gerbier schuilt voor een luchtaanval in een nachtclub. Gerbier moet zijn reis echter afbreken als hij hoort dat de Gestapo Lepercq gevangen heeft genomen. Hij parachuteert terug naar Frankrijk en vindt onderdak in een kasteel bij Annecy in de Franse Alpen. Inmiddels heeft Mathilde na de arrestatie van Lepercq het commando overgenomen.
Als ze hoort dat Lepercq vastzit in een maximaal beveiligde Gestapo-gevangenis in Lyon, bedenkt ze een gedurfd ontsnappingsplan. Jean-François?, die stil heeft gezeten tijdens de bespreking van het plan, neemt zijn beslissing. Hij schrijft een ontslagbrief aan Gerbier en mailt een anonieme brief naar de Gestapo om zichzelf te beschuldigen. Zijn gok is succesvol: na een bruut verhoor wordt hij in dezelfde cel geplaatst als Lepercq. Lepercq is herhaaldelijk gemarteld en ligt amper levend op zijn bed.
Verkleed als Duitse militaire verpleegster, en vergezeld door Le Masque en Le Bison in Duitse uniformen, arriveert Mathilde bij de poort van de gevangenis van Lyon in een gestolen Duitse ambulance met een vervalst bevel voor Lepercqs overplaatsing naar het hoofdkwartier van de Gestapo. De gevangenisarts, hoewel gedupeerd door het bevel, onderzoekt de zieltogende Lepercq en verklaart hem ongeschikt voor transport. Mathilde had die onvoorziene gebeurtenis niet voorzien en kan alleen met lege handen de gevangenis verlaten. Jean-François?, die ziet dat elke ontsnappingskans nu verloren is, vertelt Lepercq dat hij verschillende cyanidepillen heeft en biedt hem er een aan (verbergt voor hem het feit dat hij in feite maar één pil heeft).
Gerbier is weer op de vlucht nadat de Gestapo zijn schuilplaats in Annecy heeft ontdekt en ontmoet Mathilde in een restaurant in Lyon voor een debriefing. Mathilde dringt er bij hem op aan om naar Londen te vluchten gezien het toenemende gevaar; ze heeft zijn gezicht gezien op een gezochte poster aan de muur van de gevangenis van Lyon. Mathilde vertrekt, maar een toevallige inval van de Vichy-politie in het restaurant wegens overtredingen van voedselrantsoenering vangt Gerbier op. Hij wordt overgedragen aan de Duitsers en wordt na een paar dagen in de gevangenis met zijn celgenoten meegenomen naar een schietbaan waar een SS-officier een sadistisch spel uitlegt waarin de gevangenen naar het uiteinde van de kamer moeten racen terwijl een mitrailleurvuurpeloton op hen schiet. Als het schieten begint, gooit mathilde’s team, dat op het dak van de gang op de loer ligt, rookbommen in de vuurlinie om het zicht van de Duitsers te blokkeren en gooit vervolgens een lijn naar Gerbier die ternauwernood ontsnapt. Le Bison rijdt Gerbier vervolgens naar een verlaten boerderij diep op het platteland, waar hij moet wachten tot de situatie is afgekoeld.
Na een maand eenzaamheid krijgt Gerbier onverwacht bezoek van Luc Jardie die na de arrestatie van Mathilde zijn advies is komen vragen. Ondanks de eerdere waarschuwing van Gerbier had Mathilde een foto van haar dochter in haar portemonnee toen ze werd betrapt. De Gestapo biedt haar een keuze: of Mathilde vertelt alles over het netwerk of haar dochter wordt naar een militair bordeel in Polen gestuurd. De Grand Patron is amper klaar met het uitleggen van de situatie wanneer Le Masque en Le Bison arriveren. Jardie, die wil dat zijn aanwezigheid geheim blijft, verstopt zich in de achterkamer terwijl de twee mannen een gecodeerd statusrapport overhandigen waarin staat dat Mathilde de dag ervoor is vrijgelaten en dat twee verzetsmannen dezelfde middag zijn opgehaald. Gerbier beveelt Mathilde’s onmiddellijke executie, maar Le Bison weigert het bevel uit te voeren en zweert te voorkomen dat Gerbier haar vermoordt. Terwijl er een gevecht dreigt uit te breken, komt Jardie uit de achterkamer en maakt de spanning onschadelijk door de pure kracht van zijn persoonlijkheid. Hij overtuigt Le Bison ervan dat de enige reden waarom Mathilde handelde zoals ze deed – alleen kleine agenten verraden en de Gestapo overtuigen om haar vrij te laten onder het voorwendsel hen naar haar netwerk te leiden – was om het verzet een kans te geven om haar te doden, waardoor het netwerk en haar dochter werden gespaard. Le Bison stemt schoorvoetend in met deelname aan de operatie en Jardie kondigt aan dat ook hij aanwezig zal zijn als laatste eerbetoon aan Mathilde. Later onthult Jardie echter aan Gerbier dat het argument dat hij aan Le Bison presenteerde puur speculatief is.
Een paar dagen later loopt Mathilde door de straten van Parijs als Jardie en zijn mannen naast haar optrekken in een gestolen Wehrmachtauto. Mathilde ziet ze en bevriest en houdt haar ogen opgesloten in die van Jardie, terwijl Le Bison een pistool tevoorschijn haalt en haar twee keer neerschiet, waarna de auto wegrijdt. Als de film ten einde loopt, vertellen stille tekstschermen ons het uiteindelijke lot van de vier mannen: Le Masque zal zijn cyanidepil op tijd weten te slikken, Le Bison zal worden onthoofd in een Duitse gevangenis, Jardie zal sterven onder marteling nadat hij geen andere naam dan de zijne heeft verraden – en Gerbier zal besluiten deze keer niet te rennen.
Het laatste schot is een POV vanuit de auto, de Arc de Triomphe prominent in de voorruit, totdat een soldaat ze letterlijk wegwuift.
